Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW) stwarza doktorantom wiele możliwości uzyskania wsparcia z budżetu państwa. Wśród form pomocy finansowej są takie, które mają charakter socjalny (stypendium socjalne) lub pseudosocjalny (stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych). PSW mówi, że są one dostępne „odpowiednio”, czyli przez analogię do form pomocy występujących na studiach I i II stopnia oraz na jednolitych studiach magisterskich. Świadczenia są wypłacane z funduszu pomocy materialnej dla studentów i doktorantów (dalej: FPM) tworzonego na uczelni z dotacji budżetowej, a w przypadku uczelni publicznej również z dochodów osiągniętych przez domy studenta i stołówki studenckie.

Z drugiej strony mamy trzy świadczenia o charakterze motywacyjnym: stypendium doktoranckie, zwiększenie stypendium doktoranckiego oraz stypendium dla najlepszych doktorantów, które jako jedyne ze stypendiów motywacyjnych jest wypłacane z FPM.

Niniejszy tekst pokazuje, jak wygląda sytuacja prawna po nowelizacji PSW z lipca 2014 r. i jak się ona ma do praktyki działania wybranych szkół wyższych.

STYPENDIUM DOKTORANCKIE – SYTUACJA PRAWNA

Stypendium doktoranckie jest prawdopodobnie najpowszechniejszą formą stypendium motywacyjnego dla doktorantów. Z ostatnich dostępnych danych Głównego Urzędu Statystycznego na temat szkolnictwa wyższego (obrazują stan z 30 listopada 2013 r.) wynika, że w roku akademickim 2013/2014 pobierało je 8693 spośród ogólnej liczby 43 358 uczestników studiów doktoranckich. Oznacza to, że wsparcie w tej formie trafiało do 20,05 proc. doktorantów w Polsce. Wśród osób studiujących w trybie stacjonarnym ten poziom wynosił prawie 25 proc.

Świadczenie to jest bardzo istotne nie tylko dla osób je otrzymujących, ale też dla uczelni publicznych. Obecna konstrukcja wzoru na obliczenie wysokości składnika studencko-doktoranckiego w dotacji z budżetu państwa [wzór został zamieszczony w załączniku nr 1 do Rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepublicznych z 27 marca 2015 r.] sprawia, że uczestnik studiów doktoranckich pobierający stypendium doktoranckie jest dla uczelni równie cenny jak pięciu studentów. We wspomnianym wzorze punktem odniesienia jest student, któremu przypisano wartość liczbową „1”. Doktorantowi, który nie otrzymuje stypendium doktoranckiego lub otrzymuje jedynie zwiększenie stypendium doktoranckiego, również przypisano „1”. Natomiast doktorantowi otrzymującemu stypendium doktoranckie na uczelni publicznej przypisano wartość „5”. Ponieważ współczynnik studencko-doktorancki ma istotny wpływ na wysokość dotacji budżetowej dla uczelni publicznych, to prowadzenie studiów doktoranckich jest od roku 2015 mniej opłacalne. Wcześniejsza regulacja przypisywała doktorantowi bez stypendium wartość „3”, a doktorantowi otrzymującemu stypendium doktoranckie wartość „5” [załącznik nr 1 do Rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepublicznych z 8 lutego 2012 r.].

Ponadto – zgodnie z obowiązującymi od 1 października 2014 r. przepisami PSW (art. 179 ust. 5) – stypendium doktoranckiego nie wlicza się do dochodu w przypadku ubiegania się o stypendium socjalne z FPM. Warto jednak zauważyć, że zmiany w PSW nie pociągnęły za sobą zmian w innych ustawach dotyczących pomocy materialnej dla studentów, w szczególności w Ustawie o świadczeniach rodzinnych.

Brak stypendium doktoranckiego w katalogu potencjalnych dochodów utraconych i uzyskanych stanowi duże wyzwanie podczas prób prawidłowego przeprowadzania postępowania administracyjnego w sprawie wniosku o przyznanie stypendium socjalnego.

Podstawowe kwestie dotyczące tego stypendium reguluje art. 200 PSW. Stanowi on, że minimalne stypendium doktoranckie nie może być niższe niż 60 proc. minimalnego wynagrodzenia zasadniczego asystenta ustalonego w przepisach o wynagradzaniu nauczycieli akademickich, a decyzję o przyznaniu stypendium doktoranckiego, okresie jego pobierania oraz wysokości podejmuje na uczelni rektor, a w jednostce naukowej – jej dyrektor.

Przepisy ustawowe zostały uzupełnione w Rozporządzeniu ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie studiów doktoranckich i stypendiów doktoranckich z 24 października 2014 r. wydanym na podstawie art. 201 PSW (dalej: rozporządzenie 201). Reguluje ono procedury przyznawania stypendium doktoranckiego, mówi, kto jest odpowiedzialny za opiniowanie wniosków stypendialnych, oraz – niestety w sposób niezbyt precyzyjny – odnosi się do wymogów, jakie musi spełnić osoba ubiegająca się o to świadczenie.

STYPENDIUM DOKTORANCKIE – LEGISLACJA NA UCZELNIACH

A-1. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Kwestie dotyczące przyznawania stypendium doktoranckiego na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie reguluje Regulamin przyznawania stypendiów doktoranckich oraz zwiększania stypendium doktoranckiego z dotacji podmiotowej na dofinansowanie zadań projakościowych wprowadzony Zarządzeniem rektora UMCS nr 47/2014.

Mimo że ani PSW, ani rozporządzenie 201 nie nakładają na uczelnię obowiązku określania szczegółowych zasad przyznawania stypendium doktoranckiego, pozostawiając je w gestii rektora, to co do ogółu przepisy regulaminu stosowanego na UMCS są poprawne.

We właściwy sposób określono zadania, jakie stoją przed rektorem, jak również sposób powoływania i funkcjonowania wydziałowych komisji doktoranckich, na których barkach spoczywa ocenianie i opiniowanie wniosków doktorantów. Przepisy w tym zakresie to zaadaptowanie wprost przepisów rozporządzenia 201 w sposób dostosowany do konstrukcji i schematu organizacyjnego uczelni.

W zakresie kryteriów przyznawania stypendium doktoranckiego w podstawowym okresie studiów doktoranckich również nie można mieć zastrzeżeń. We właściwy sposób odniesiono się do ram narzuconych aktami prawa ogólnokrajowego.

Poważne wątpliwości wzbudza jednak to, w jaki sposób podjęto w regulaminie UMCS (par. 4 ust. 4) kwestię otrzymywania stypendium doktoranckiego w przypadku przedłużenia studiów: „Warunkiem ubiegania się o przyznanie stypendium doktoranckiego w okresie przedłużenia studiów doktoranckich jest: 1) terminowe zrealizowanie obowiązków wynikających z programu studiów doktoranckich, na latach studiów poprzedzających przedłużenie, 2) uzyskanie dobrych lub bardzo dobrych wyników z egzaminów objętych programem studiów doktoranckich, 3) wszczęcie przewodu doktorskiego przed upływem czterech lat studiów, 4) prowadzenie długotrwałych badań naukowych w trakcie przedłużenia studiów”.

Z konstrukcji przepisu wynika, że określone wyżej warunki są obligatoryjne, co nie jest zgodne z ogólnymi warunkami przyznawania stypendium doktoranckiego regulowanymi przez rozporządzenie 201, które w przypadku doktorantów pierwszego roku opierają się na wynikach rekrutacji, a w przypadku drugiego i wyższych lat studiów wymagają: terminowej realizacji programu studiów, zaangażowania w prowadzenie zajęć dydaktycznych w ramach praktyk zawodowych albo realizacji badań naukowych.

Przykładając warunki określone dla doktorantów na przedłużeniu studiów doktoranckich na UMCS do norm prawa ogólnokrajowego, mamy do czynienia z ewidentnym zaostrzeniem dość płynnych i nieostrych kryteriów, jakimi są „znaczące postępy” stosowane w rozporządzeniu 201. Dołożenie dodatkowych, obligatoryjnych warunków narusza prawa doktorantów tej uczelni, a zarazem stoi w sprzeczności z przepisami wyższego rzędu.

Reasumując, zasady wprowadzone na UMCS nie wzbudzają większych zastrzeżeń w przypadku procedur przewidzianych dla pierwszych lat studiów, jednakże przepisy dotyczące osób będących na przedłużeniu studiów doktoranckich, które formalnie są wpisane na ostatni rok studiów, powinny zostać dostosowane do prawa powszechnie obowiązującego.

A-2. Uniwersytet Wrocławski

Podobnie jak na UMCS regulacje dotyczące stypendium doktoranckiego zostały zebrane w postaci Zarządzenia rektora UWr nr 57/2013 w sprawie wprowadzenia regulaminu przyznawania i wypłacania stypendiów doktoranckich na stacjonarnych studiach doktoranckich w Uniwersytecie Wrocławskim.

Wątpliwości nie budzi sposób organizacji systemu przyznawania stypendium. Na uwagę zasługuje wpisany do zarządzenia zwrot o konieczności tworzenia „szczegółowych, przejrzystych i jednoznacznych kryteriów wyłaniania doktorantów rekomendowanych do przyznania stypendium doktoranckiego” [par. 2 ust. 3 Zarządzenia rektora UWr nr 57/2013].

Problem pojawia się jedynie w kwestii składu komisji doktoranckiej, której zadaniem jest opiniowanie wniosków składanych przez doktoranta. Zgodnie z par. 11 ust. 3 rozporządzenia 201 przedstawiciel doktorantów będący obligatoryjnym członkiem komisji doktoranckiej jest delegowany przez właściwy organ samorządu doktorantów.

Regulamin obowiązujący na Uniwersytecie Wrocławskim mówi jedynie o „przedstawicielu doktorantów”, bez wskazania sposobu jego delegowania [par. 2 ust. 8 Zarządzenia rektora UWr nr 57/2013]. Warto rozwiać wątpliwości – do składu komisji nie może zostać włączony dowolny doktorant, a jedynie osoba wskazana przez właściwy organ samorządu doktoranckiego.

Wśród zasad przyznawania stypendium pojawia się już dużo więcej wątpliwych przepisów. Warunki, jakie musi spełnić doktorant na drugim roku i wyższych latach studiów, zostały zapisane w par. 11 ust. 2 rozporządzenia 201. Regulamin Uniwersytetu Wrocławskiego idzie zbyt daleko w kwestii stypendium doktoranckiego na wyższych latach studiów – wprowadza pozaustawowe przesłanki przyznania świadczenia, takie jak:

– terminowe wypełnianie obowiązków (zadań) związanych ze studiami, a w szczególności realizacja programu studiów doktoranckich oraz wykazywanie się zaangażowaniem w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w ramach praktyk zawodowych albo w realizacji badań naukowych prowadzonych przez jednostkę organizacyjną uczelni,

– uzyskanie w roku akademickim poprzedzającym złożenie wniosku o przyznanie stypendium doktoranckiego bardzo dobrych lub dobrych wyników z egzaminów objętych programem studiów doktoranckich i wykazanie się postępami w pracy naukowej i przygotowaniu rozprawy doktorskiej [par. 2 ust. 2 Zarządzenia rektora UWr nr 57/2013].

Powyższe warunki nie przystają do ogólnego schematu narzuconego przepisami wyższego rzędu, w szczególności w zakresie wyników z egzaminów objętych programem studiów doktoranckich.

Podobne wątpliwości odnośnie do swojej legalności wzbudza przepis par. 3 ust. 1 regulaminu mówiący, że „doktorant studiujący jednocześnie na więcej niż jednym kierunku studiów doktoranckich w Uniwersytecie Wrocławskim może otrzymać stypendium doktoranckie tylko na jednym kierunku studiów, według własnego wyboru” [par. 3 ust. 1 Zarządzenia rektora UWr nr 57/2013]. Tymczasem żadne przepisy wyższego rzędu nie zabraniają wypłacania stypendium doktoranckiego na więcej niż jednym kierunku studiów doktoranckich.

Podsumowując, wiele przepisów stosowanych na Uniwersytecie Wrocławskim – w szczególności w zakresie procedur i przejrzystości procesu przyznawania stypendium doktoranckiego na tej uczelni – można określić mianem wzorowych. Wydaje się jednak konieczne zmodyfikowanie kryteriów przyznawania świadczeń, tak aby nie brać pod uwagę aspektów, które nie są wymienione w przepisach wyższego rzędu.

A-3. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Regulacje dotyczące przyznawania stypendiów doktoranckich zostały określone w formie Zarządzenia rektora UJ nr 54/2014 w sprawie szczegółowych zasad i trybu przyznawania stypendiów doktoranckich na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Konstrukcja regulaminu świadczy o chęci zapewnienia przejrzystych kryteriów przyznawania stypendiów doktoranckich, co można uznać za ważny krok w stronę zabezpieczenia praw doktorantów.

W kwestiach proceduralnych istnieją wątpliwości co do składu komisji doktoranckiej. Tu również przedstawiciel doktorantów nie musi być delegowany przez właściwy organ samorządu doktorantów, do czego zobowiązuje znowelizowane rozporządzenie 201.

Kryteria przyznawania stypendium doktoranckiego są określone zgodnie z obowiązującymi przepisami. Na początku zarządzenia wpisano odniesienie do właściwych przepisów rozporządzenia 201. Dalej szczegółowo opisano, jakie elementy „znacznego postępu w pracy naukowej” (o których mowa w par. 12 ust. 2 pkt. 3 rozporządzenia 201) podlegają ocenie komisji opiniującej wnioski doktorantów.

A-4. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

W UAM przyjęto odmienną zasadę niż na innych badanych uczelniach. Zarządzenie rektora UAM nr 358/2011/2012 w sprawie określenia zasad przyznawania stypendiów doktoranckich w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dotyka nie tylko kwestii ogólnych i proceduralnych, ale również stanowi zbiór zasad właściwych dla jednostki prowadzącej studia doktoranckie.

W zarządzeniu brakuje przytoczenia lub odwołania do właściwych przepisów dotyczących składu i sposobu powoływania komisji doktoranckich w poszczególnych jednostkach prowadzących studia doktoranckie. Przepisy w tym zakresie zostały pominięte.

Za to w wypadku kryteriów przyznawania stypendium doktoranckiego zostały one znacznie rozbudowane. Rozbudowa przepisów i wyjaśnienie nieostrych kryteriów z rozporządzenia 201 zostały przeprowadzone w sposób poprawny. Pojawia się jednak – podobnie jak w wypadku Uniwersytetu Wrocławskiego – kryterium średniej ocen, które nie ma pokrycia w żadnym akcie wyższego rzędu [par. 3 ust. 5 Zarządzenia rektora UAM nr 358/2011/2012].

Szereg załączników do zarządzenia, które określają wagi punktowe poszczególnych kryteriów w zależności od jednostki, można uznać za przykłady warte naśladowania. Taka forma uniemożliwia zbyt częste zmienianie wspomnianych kryteriów.

A-5. Politechnika Warszawska

Zasady przyznawania stypendium doktoranckiego uregulowało Zarządzenie rektora PW nr 39/2012, które wprowadziło Regulamin przyznawania stypendiów doktoranckich oraz zwiększenia stypendium doktoranckiego z dotacji projakościowej uczestnikom stacjonarnych studiów doktoranckich Politechniki Warszawskiej.

W kwestiach proceduralnych związanych ze stypendium doktoranckim nie ma rażących błędów. Zastanawiające może być jedynie obligatoryjne włączenie w prace komisji doktoranckiej przewodniczącego wydziałowego organu samorządu doktorantów [par. 1 ust. 4 pkt 3 Zarządzenia rektora PW nr 39/2012], gdyż zgodnie z par. 11 ust. 3 rozporządzenia 201 powinna to być jedynie osoba delegowana przez właściwy organ samorządu doktorantów.

Jeżeli chodzi o kryteria przyznawania świadczeń, to pojawia się odniesienie do ocen i wyników egzaminów [par. 2 ust. 3 pkt 1 Zarządzenia rektora PW nr 39/2012], co nie ma pokrycia w przepisach rozporządzania 201 i może być uznane za niezgodne z przepisami.

Zdecydowanie większym problemem są przepisy dotyczące wstrzymywania stypendium doktoranckiego na okres wyjazdu zagranicznego. Zgodnie z przepisami par. 4 regulaminu „(…) rektor na wniosek dziekana wstrzymuje wypłacanie stypendium w odniesieniu do doktoranta, który wyjeżdża za granicę na okres dłuższy niż miesiąc” [par. 4 ust. 1 Zarządzenia rektora PW nr 39/2012]. Stoi to w jawnej sprzeczności z przepisem par. 14 ust. 1 rozporządzenia 201, który stanowi, że stypendium doktoranckie jest przyznawane na okres 12 miesięcy i nie przewiduje od tej zasady żadnych odstępstw. Ponieważ stypendium doktoranckie jest wypłacane na podstawie decyzji administracyjnej, jego wstrzymanie ingeruje w prawa nabyte i jest niezwykle niekorzystne dla doktorantów Politechniki.

Podsumowując, wydaje się, że w zasadach stosowanych na Politechnice Warszawskiej mamy do czynienia z największymi uchybieniami w zakresie przyznawania stypendium doktoranckiego spośród opisywanych tu uczelni. Cytowane przepisy powinny zostać jak najszybciej zmienione.

ZWIĘKSZENIE STYPENDIUM DOKTORANCKIEGO – SYTUACJA PRAWNA

Ten rodzaj świadczenia został wprowadzony nowelizacją PSW z 2011 r. Dopisano wówczas art. 200a w brzmieniu:

„1. Zwiększenie stypendium doktoranckiego z dotacji projakościowej, o której mowa w art. 94b ust. 1 pkt 5, przysługuje doktorantom wyróżniającym się w pracy naukowej i dydaktycznej. Tryb przyznawania zwiększenia stypendium doktoranckiego określa regulamin określony przez rektora po uzyskaniu opinii właściwego organu samorządu doktorantów, z uwzględnieniem zasady, że uprawnienie do otrzymywania tego stypendium przysługuje nie więcej niż 30 proc. najlepszych doktorantów na poszczególnych latach studiów doktoranckich.
2. Doktorantowi znajdującemu się w grupie liczącej nie więcej niż 30 proc. najlepszych doktorantów, któremu nie przyznano stypendium doktoranckiego, mogą zostać przyznane środki finansowe w wysokości kwoty zwiększenia stypendium, o którym mowa w ust. 1. Kwota zwiększenia stypendium staje się stypendium doktoranckim”.

Warto zauważyć, że – w odróżnieniu od stypendium doktoranckiego –władze uczelni zobowiązano do stworzenia regulaminu określającego zasady przyznawania tego świadczenia. Co więcej, aby taki regulamin wprowadzić w życie, wymagana jest opinia właściwego organu samorządu doktorantów.

Zwiększenie stypendium może otrzymać teoretycznie do 30 proc. doktorantów na danym roku studiów. W rzeczywistości – według danych GUS – w roku akademickim 2013/2014 otrzymywały je 8163 osoby, co stanowi 18,83 proc. wszystkich doktorantów w naszym kraju (ok. 23 proc. w przypadku doktorantów studiujących w trybie stacjonarnym).

Pewne niejasności dotyczące tego świadczenia występują już na poziomie tekstu ustawy. W odróżnieniu od stypendium doktoranckiego nie mamy tutaj wyraźnego ograniczenia potencjalnych beneficjentów do uczestników studiów stacjonarnych. Jedyne odniesienie do tej grupy znalazło się w treści Rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie podziału i trybu przekazywania dotacji podmiotowej na dofinansowanie zadań projakościowych z 26 stycznia 2015 r.

Załącznik nr 3 do wspomnianego rozporządzenia określa sposób obliczenia wysokości dotacji przeznaczonej na zwiększenie stypendium doktoranckiego w sposób następujący: „Wysokość dotacji dla uczelni oblicza się jako iloczyn liczby równej 30 proc. najlepszych uczestników stacjonarnych studiów doktoranckich danej uczelni (zaokrąglonej w dół do pełnych jednostek) oraz kwoty 10 000 zł”.

Jednak wprost żaden z dokumentów nie zabrania przyznawania opisywanego świadczenia doktorantom studiującym w trybie niestacjonarnym.

Kolejną wątpliwość wzbudza ust. 2 w art. 200a PSW mówiący o tym, że w przypadku osób nieotrzymujących stypendium doktoranckiego, a kwalifikujących się do otrzymania zwiększenia stypendium doktoranckiego, to właśnie zwiększenie stypendium staje się stypendium właściwym.

Taki niejednoznaczny przepis rodzi wiele problemów interpretacyjnych – nie wszystkie osoby odpowiedzialne za dystrybucję świadczeń na uczelni wiedzą, które obwarowania dotyczące stypendium doktoranckiego mają zastosowanie w sytuacji, gdy beneficjent otrzymuje samo zwiększenie stypendium.

ZWIĘKSZENIE STYPENDIUM DOKTORANCKIEGO – LEGISLACJA NA UCZELNIACH

B-1. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Ze względu na mało szczegółowe przepisy ogólne dotyczące zwiększenia stypendium doktoranckiego po stronie uczelni leży opisanie sposobu, w jaki jest ono wypłacane 30 proc. najlepszych doktorantów na poszczególnych latach studiów. Regulamin przyjęty na UMCS nie jest w tym zakresie wystarczająco szczegółowy, ale same kwestie proceduralne w nim zawarte nie budzą zastrzeżeń.

Władze UMCS przyjęły, że przepisy dotyczące stypendium doktoranckiego i zwiększenia stypendium doktoranckiego zawrą w jednym akcie prawnym – przytaczanym wcześniej Zarządzeniu rektora UMCS nr 47/2014. Żaden jego przepis nie dotyka kwestii z punktu widzenia interesów doktorantów istotnej – konieczności udziału właściwego organu samorządu doktorantów w procesie tworzenia tego aktu prawnego. A jak wynika z przytaczanych wcześniej przepisów – przy tworzeniu regulaminu dotyczącego procedur związanych ze zwiększeniem stypendium doktoranckiego wymagana jest opinia samorządu doktorantów.

B-2. Uniwersytet Wrocławski

W przypadku Uniwersytetu Wrocławskiego poprawnie rozdzielono kwestie stypendium doktoranckiego od zwiększenia stypendium doktoranckiego, wprowadzając Zarządzeniem rektora UWr nr 58/2013 Regulamin przyznawania zwiększenia wysokości stypendium doktoranckiego z dotacji podmiotowej na dofinansowanie zadań projakościowych w Uniwersytecie Wrocławskim.

Na wstępie warto zauważyć pozytywny element, jakim jest odniesienie się już w pierwszym paragrafie regulaminu do porozumienia z samorządem doktorantów.

Niestety kilka przepisów tego regulaminu dotyczących procedury wnioskowania o to stypendium wzbudza dość duże zastrzeżenia. Przepis par. 4 ust. 1 stanowi, że doktoranci są zobowiązani składać wnioski o zwiększenie stypendium doktoranckiego do 30 września, czyli jeszcze przed rozpoczęciem roku akademickiego. W wypadku doktorantów lat wyższych nie jest to zbyt poważny problem, ale dla osób rozpoczynających studia trzeciego stopnia już tak. Poza tym formalnie nabywają one pełne prawa doktoranta od 1 października. Przy obecnym kształcie przepisu par. 4 ust. 1 o to stypendium wnioskują osoby, które nie są doktorantami.

Jeszcze poważniejsze zastrzeżenia budzą ustępy 7 i 8 par. 4 w brzmieniu: „7) Doktorant wnioskujący o przyznanie zwiększenia stypendium doktoranckiego, po zapoznaniu się z opinią komisji oceniającej jego dorobek, ma prawo złożyć szczegółowo uzasadnione i udokumentowane zastrzeżenia do ogłoszonej listy rankingowej – wyłącznie na piśmie – do przewodniczącego komisji w terminie 7 dni od momentu ogłoszenia list. 8) Zastrzeżenia doktoranta są niezwłocznie rozpatrywane przez komisję. Stanowisko komisji – ustalone w wyniku rozpatrzenia zastrzeżenia złożonego przez doktoranta – jest ostateczne i nie podlega zaskarżeniu”.

Treść powyższych przepisów, w połączeniu z brakiem informacji w innych częściach regulaminu o sposobie wydawania decyzji przez rektora oraz o procedurze odwoławczej, sugeruje, że w ten sposób uczelnia ogranicza prawa wnioskodawcy wynikające z Kodeksu postępowania administracyjnego (ustawa z 14 czerwca 1960 r., dalej: k.p.a.).

Zgodnie z art. 207 PSW do decyzji organów uczelni dotyczących indywidualnych spraw doktorantów stosuje się odpowiednio przepisy k.p.a. oraz przepisy o zaskarżaniu decyzji do sądu administracyjnego, a w przypadku, gdy to rektor wydaje decyzje w pierwszej instancji, odpowiednio stosuje się art. 127 par. 3 k.p.a. [art. 207 ust. 1 i ust. 2 PSW].

Regulamin stosowany przez Uniwersytet Wrocławski jest więc w zakresie proponowanej procedury paraodwoławczej niezgodny z przepisami prawa powszechnie obowiązującego oraz wprowadza doktorantów w błąd, kreując normy, które nie mają uzasadnienia.

B-3. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Uczelnia stworzyła oddzielny zestaw zasad dotyczących zwiększenia stypendium doktoranckiego w postaci Zarządzenia rektora UJ nr 55/2014 w sprawie Regulaminu przyznawania zwiększenia stypendium doktoranckiego z dotacji podmiotowej na dofinansowanie zadań projakościowych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Z treści zarządzenia nie wynika jednak poziom zaangażowania organów samorządu doktorantów oraz poziom uwzględnienia ich opinii w zakresie przepisów regulaminu.

W stosunku do osób rozpoczynających studia doktoranckie uczelnia stosuje przepisy, które budzą zastrzeżenia. Obliguje je do składania wniosków przed uzyskaniem statusu doktoranta [par. 2 ust. 2 Zarządzania rektora UJ nr 55/2014].

Regulamin w sposób szczegółowy dotyka podstawowych kryteriów, jakie stosowane są w ocenie wniosków doktorantów poszczególnych lat studiów, i nakłada na radę jednostki prowadzącej studia doktoranckie określenie właściwych tylko dla niej kryteriów szczegółowych.

Podkreślane jest to, że punktacja musi zostać podana do informacji przed rozpoczęciem roku akademickiego, w którym stypendium ma być wypłacane. Ponieważ początek składania wniosków przez doktorantów drugiego roku i wyższych lat regulamin wyznacza na 30 czerwca [par. 2 ust. 1 Zarządzenia rektora UJ nr 55/2014], uzasadnione wątpliwości budzi to, czy składający wnioski doktoranci mają świadomość kryteriów ich oceny.

B-4. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Regulacje dotyczące zwiększenia stypendium doktoranckiego uczelnia określiła w oddzielnym akcie prawnym, czyli wprowadzonym Zarządzeniem rektora UAM nr 366/2011/2012 Regulaminie przyznawania zwiększenia stypendium doktoranckiego z dotacji projakościowej w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Podobnie jak na większości badanych uczelni w treści zarządzenia nie ma żadnych informacji o uwzględnieniu opinii samorządu doktorantów.

Tu również o przyznanie świadczenia należy ubiegać się przed rozpoczęciem studiów. W odróżnieniu od wcześniej omawianych uczelni UAM prawidłowo nazywa wnioskodawców nie doktorantami, ale osobami ubiegającymi się o przyjęcie na studia doktoranckie [par. 6 ust. 2 Zarządzenia rektora UAM nr 366/2011/2012].

Na uwagę zasługuje podobny sposób przedstawienia kryteriów oceny wniosku jak w przypadku zasad dotyczących stypendium doktoranckiego na UAM, tj. określenie kompletu kryteriów dla poszczególnych jednostek prowadzących studia doktoranckie jako załączników do regulaminu. Gwarantuje to dostępność zasad dla zainteresowanych doktorantów oraz utrudnia zbyt częste modyfikowanie kryteriów.

B-5. Politechnika Warszawska

Zasady dotyczące zwiększonego stypendium doktoranckiego opisano – podobnie jak w przypadku UMCS – w tym samym dokumencie co zasady dotyczące stypendium doktoranckiego [Zarządzenie rektora PW nr 39/2012].

Regulamin nie odnosi się do sposobu udziału doktorantów w procesie jego tworzenia, a przede wszystkim do tego, w jakim zakresie uwzględniona została obligatoryjna opinia właściwego organu samorządu doktorantów.

W kwestiach proceduralnych regulamin nie wzbudza żadnych zastrzeżeń. Obowiązkiem opracowania szczegółowych kryteriów na potrzeby danej jednostki prowadzącej studia doktoranckie obarczono dziekana, który dwa tygodnie przed rozpoczęciem roku akademickiego jest zobowiązany do opublikowania tychże kryteriów. Wprowadzenie konkretnego terminu poinformowania o kryteriach przyznania świadczenia jest rozwiązaniem pozytywnym.

STYPENDIUM DLA NAJLEPSZYCH DOKTORANTÓW – SYTUACJA PRAWNA

Świadczenie jest wypłacane z FPM, tworzonego na podstawie art. 103 PSW. Doktoranci mogą otrzymywać świadczenia pomocy materialnej tożsame z tymi, które są adresowane do uczestników studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich. Przepisy odnoszące się do pomocy materialnej dla studentów w przypadku doktorantów stosuje się odpowiednio [art. 199 ust. 4 PSW].

Poważną różnicą względem pozostałych opisywanych stypendiów motywacyjnych jest okres, na jaki świadczenie jest przyznawane. W przypadku stypendium doktoranckiego i zwiększenia stypendium doktoranckiego było to 12 miesięcy, natomiast stypendium dla najlepszych doktorantów jest przyznawane na okres do 10 miesięcy [art. 184 ust. 1 PSW]. Inny jest też organ wydający decyzje. W przypadku stypendium dla najlepszych doktorantów rektor nie musi wydawać decyzji osobiście, bo swoje uprawnienia w tym zakresie może przekazać do odwoławczej komisji stypendialnej dla doktorantów [art. 175 ust. 4 PSW].

W zakresie tworzenia regulacji dotyczących tego stypendium – stosując odpowiednio przepisy art. 186 ust. 1 PSW – uczelnia jest zobowiązana do stworzenia regulaminu ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu doktoranckiego.

Istnieje wiele podobieństw między stypendium dla najlepszych doktorantów a stypendium rektora dla najlepszych studentów. Różnica polega na tym, że w świadczeniach dla doktorantów nie obowiązuje limit 10 proc. osób osiągających najlepsze wyniki w nauce, które mogą zostać beneficjentami tej formy pomocy materialnej państwa. Oznacza to, że uczelnie mają pełną dowolność w ramach środków z FPM, którymi dysponują do określania limitu doktorantów, którym świadczenie może być przyznane [art. 199 ust. 4 PSW].

Drugą różnicą jest określenie kryteriów przyznawania tego stypendium w oddzielnym przepisie ustawy w następującym brzmieniu: „Stypendium, o którym mowa w ust. 1 pkt 3, może być przyznane: 1) na pierwszym roku studiów doktoranckich – doktorantowi, który osiągnął bardzo dobre wyniki w postępowaniu rekrutacyjnym; 2) na drugim roku i kolejnych latach studiów doktoranckich – doktorantowi, który w roku akademickim poprzedzającym przyznanie stypendium spełnił łącznie następujące warunki: a) uzyskał bardzo dobre lub dobre wyniki egzaminów objętych programem studiów doktoranckich, b) wykazał się postępami w pracy naukowej i przygotowywaniu rozprawy doktorskiej, c) podczas studiów doktoranckich prowadzonych przez uczelnię wykazał się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej” [art. 199 ust. 5 PSW].

Taka konstrukcja oznacza, że wszystkie kryteria w przypadku doktorantów drugiego i kolejnych lat studiów doktoranckich muszą być spełnione łącznie, aby stypendium mogło być wypłacone. Budzi to pewną wątpliwość w przypadku programów studiów doktoranckich o nierównomiernym rozłożeniu egzaminów oraz tam, gdzie program studiów doktoranckich przewiduje inne formy zaliczenia niż egzamin. W takich przypadkach pewne grupy doktorantów mogą być pozbawione możliwości otrzymania tego świadczenia.

STYPENDIUM DLA NAJLEPSZYCH DOKTORANTÓW – LEGISLACJA NA UCZELNIACH

C-1. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Uczelnia przyjęła – w formie Zarządzenia rektora UMCS nr 60/2014 – Regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla uczestników studiów doktoranckich Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Jednak zgodnie z treścią tego zarządzenia w przypadku stypendium dla najlepszych doktorantów stosuje się odpowiednio przepisy Zarządzenia rektora UMCS nr 55/2014 określającego Regulamin przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z zastrzeżeniem pierwszeństwa przepisów Zarządzenia rektora UMCS nr 60/2014.

Twórcy regulaminu – dzięki zastosowaniu słowniczka pojęć – zmieniają nazwę tego świadczenia na „stypendium rektora dla najlepszych doktorantów”. O ile celowość takiego zabiegu można zrozumieć, to na gruncie różnic w nomenklaturze ustawowej pomiędzy świadczeniami dla studentów i doktorantów zrównanie jej na poziomie uczelni może wprowadzać doktorantów i studentów w błąd w zakresie stosowania przepisów właściwych regulacji [par. 2 pkt 11 Zarządzenia rektora UMCS nr 60/2014].

Regulamin prawidłowo odnosi się do przepisów PSW w zakresie kryteriów dotyczących stypendium dla najlepszych doktorantów i umożliwia ich uszczegółowienie w ramach ustawowych kategorii. Jednak zgodnie z par. 19 ust. 3 pkt 6 regulaminu w przypadku doktorantów drugiego roku i wyższych lat studiów doktoranckich ocenie podlega również działalność na rzecz UMCS oraz organizacji doktoranckich [par. 19 ust. 3 pkt 6 Zarządzenia rektora UMCS nr 60/2014].

Działając w ramach kategorii kryteriów określonych na poziomie ustawy, trudno działalność na rzecz uczelni, mimo jej niezaprzeczalnego wpływu na rozwój doktoranta, przypasować do zaangażowania w pracę dydaktyczną czy rozwoju naukowego. Stosowanie tego przepisu regulaminu należy uznać za błędne i niezgodne z przepisami ogólnokrajowymi.

Poważne wątpliwości wzbudza też przepis par. 20 ust. 1 pkt 3 zarządzenia zabraniający przyznawania stypendium doktorantom przedłużającym studia. Prawo o szkolnictwie wyższym nie daje podstaw do ograniczenia praw doktoranta w czasie przedłużenia studiów.

C-2. Uniwersytet Wrocławski

Regulacje dotyczące stypendium dla najlepszych doktorantów określone są w Zarządzeniu rektora UWr nr 105/2014 w sprawie wprowadzenia Regulaminu ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów Uniwersytetu Wrocławskiego.

Regulamin w sposób prawidłowy określa procedury i udział organów uczelni oraz samorządu doktoranckiego uczelni w procesie przyznawania tego świadczenia. Na pochwałę zasługuje duże wyprzedzenie, z którym rektor zobowiązuje się do określania kryteriów dotyczących stypendium dla doktorantów drugiego roku i kolejnych lat studiów doktoranckich, gdyż ma to być wykonanie nie później niż do 15 lipca poprzedzającego roku akademickiego [par. 22 Zarządzenia rektora UWr nr 105/2014].

C-3. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Przepisy dotyczące świadczeń pomocy materialnej określa Zarządzenie rektora UJ nr 92/2014 w sprawie zasad przyznawania świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego ze środków funduszu pomocy materialnej.

Wątpliwości wzbudza już jeden z pierwszych przepisów zarządzenia. Zgodnie z par. 1 ust. 6 doktorant będący również studentem może otrzymywać świadczenia pomocy materialnej wyłącznie na studiach doktoranckich.

PSW ogranicza liczbę kierunków, na których można otrzymywać pomoc materialną. Zgodnie z art. 184 ust. 4 tej ustawy student może otrzymywać stypendium socjalne, stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych, zapomogę, stypendium rektora dla najlepszych studentów i stypendium ministra za wybitne osiągnięcia tylko na jednym, wskazanym przez siebie kierunku studiów. Warto jednak zauważyć, że status studenta i status doktoranta nie są tożsame. Status doktoranta nie powinien więc ograniczać praw, które ma dana osoba z tytułu kształcenia się na studiach pierwszego lub drugiego stopnia czy na jednolitych studiach magisterskich. Zarządzenie ogranicza też prawa doktorantów do otrzymywania świadczeń pomocy materialnej w trakcie przedłużenia studiów doktoranckich [par. 1 ust. 14 Zarządzenia rektora UJ nr 92/2014]. Ze względu na brak przesłanek ustawowych dla takiego rozwiązania budzi ono poważne wątpliwości.

C-4. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

System pomocy materialnej dla doktorantów określony został w Zarządzeniu rektora UAM nr 350/2014/2015 wprowadzającym Regulamin pomocy materialnej dla doktorantów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Kwestie dotyczące stypendium dla najlepszego doktoranta powyższy dokument deleguje do oddzielnego Regulaminu stypendium dla najlepszych doktorantów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, który wprowadzony został Zarządzeniem rektora UAM nr 283/2010/1011.

Uczelnia błędnie stosuje przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym dotyczące organu wydającego decyzję. Odwoławcza komisja stypendialna dla doktorantów UAM uczestniczy – co jest niedopuszczalne – w ocenie i przygotowaniu decyzji do podpisu dla rektora [par. 7 Zarządzenia rektora UAM nr 283/2010/1011]. Zgodnie z art. 175 ust. 4 PSW w momencie powołania odwoławczej komisji stypendialnej rektor przekazuje jej uprawnienia w zakresie dystrybucji stypendium rektora dla najlepszych studentów. Dalej ustawa nakazuje, aby przepisy w zakresie systemu pomocy materialnej dla studentów stosować „odpowiednio” w stosunku do doktorantów. Oznacza to, że powołanie odwoławczej komisji stypendialnej dla doktorantów jest równoznaczne z przekazaniem jej przez rektora całości uprawnień w zakresie rozdzielania stypendium dla najlepszych doktorantów, w tym do podpisywania decyzji administracyjnych o przyznaniu lub odmowie przyznania stypendium. Rektor nie powinien angażować się w procedurę przyznawania tego świadczenia inaczej, niż sprawując nadzór nad działaniami komisji [art. 175 ust. 4 PSW]. Mamy tu więc do czynienia z poważnym błędem wpływającym na całość procedury administracyjnej, w tym odwoławczej, w zakresie przyznawania stypendium dla najlepszych doktorantów.

Kategorie kryteriów są określone prawidłowo na podstawie przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym. Regulamin uszczegóławia formy aktywności doktoranta będące przedmiotem oceny w ramach każdej z kategorii, a analogicznie do przepisów dotyczących stypendium doktoranckiego i zwiększenia stypendium doktoranckiego na UAM konkretne kryteria dla poszczególnych jednostek prowadzących studia doktoranckie stanowią załączniki do regulaminu.

C-5. Politechnika Warszawska

Przepisy dotyczące pomocy materialnej dla doktorantów określone są w Zarządzeniu rektora PW nr 41/2014 w sprawie wprowadzenia Regulaminu ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla studentów i doktorantów Politechniki Warszawskiej na rok akademicki 2014/2015.

Przepisy dotyczące studentów i doktorantów umieszczono w jednym dokumencie. Ze względu na rozdzielenie systemów pomocy materialnej dla studentów i doktorantów oraz zważywszy na różnice w statusie studenta i doktoranta, taki zabieg wzbudza dużo wątpliwości. Szczególnie że sam regulamin w bardzo ograniczonym stopniu odnosi się do doktorantów, podkreślając jedynie konieczność stosowania właściwych przepisów przez analogię do sytuacji doktorantów oraz nakładając obowiązek konsultowania się władz uczelni na równi z organami samorządu studentów i samorządu doktorantów uczelni [par. 10 ust. 1 Zarządzenia rektora PW nr 41/2014].

Kryteria dotyczące stypendium dla najlepszych doktorantów określa załącznik nr 7 do wspomnianego zarządzenia. Odnosi się on prawidłowo do kategorii wprowadzonych na gruncie Prawa o szkolnictwie wyższym, lecz w jawnej sprzeczności z przepisami tej ustawy dookreśla, że w momencie, gdy program studiów doktoranckich nie przewiduje egzaminów lub praktyk zawodowych, kryteria te można pominąć [ust. 1 załącznika nr 7 do Zarządzenia rektora PW nr 41/2014].

Terminy publikowania obowiązujących w danym roku akademickim kryteriów przyznawania świadczeń można uznać za niekorzystne z punktu widzenia doktorantów, choć – ze względu na pełną dowolność uczelni w tym zakresie – są one w pełni legalne. Kryteria ustalane są dopiero w pierwszym tygodniu po rozpoczęciu roku akademickiego [ust. 5 załącznika nr 7 do Zarządzenia rektora PW nr 41/2014]. Jeżeli doktoranci mają tylko dwa tygodnie od rozpoczęcia roku akademickiego na złożenie wniosku o przyznanie stypendium, to na zdobycie dokumentacji w oparciu o zmodyfikowane kryteria może pozostać tylko kilka dni. Zabieg ten nie jest niezgodny z obowiązującym prawem, ale w znaczącym stopniu utrudnia starania o otrzymanie świadczenia.

PODSUMOWANIE

Regulacje dotyczące świadczeń motywacyjnych dla doktorantów są rozdrobnione, a różnice w interpretacji obowiązujących przepisów przez poszczególne uczelnie – bardzo duże.

Pomimo formalnej odrębności wiele stypendiów trafia różnymi drogami do tych samych osób. Warto więc rozważyć zmniejszenie liczby świadczeń i kosztów ich obsługi przy równoczesnym proporcjonalnym zwiększeniu wysokości świadczeń.

Powyższy wniosek łączy się z kolejnym – zasady dotyczące przyznawania świadczeń powinny być bardziej przejrzyste i zebrane w jednym akcie prawnym.