W ramach realizowanego przez Watchdog.edu.pl monitoringu uczelni prowadzących rekrutację na studia drugiego i trzeciego stopnia zbadano proces rekrutacyjny w 30 szkołach wyższych. W wypadku prawie wszystkich uczelni stwierdzono naruszenia przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym bądź Kodeksu postępowania administracyjnego. W wielu wypadkach stwierdzono też stosowanie przez uczelnie w procesie rekrutacji mechanizmów silnie dyskryminujących absolwentów innych uczelni.

Analizie poddano:

–    uchwały rekrutacyjne senatów uczelni obowiązujące podczas rekrutacji na studia drugiego i trzeciego stopnia, które rozpoczęły się w roku akademickim 2014/2015 i 2015/2016,
–    inne dokumenty, które miały wpływ na charakter i przebieg egzaminów na drugi i trzeci stopień studiów (regulamin rekrutacji, zarządzenia rektora, uchwały rad wydziałów),
–     dokumenty powołujące odpowiednie komisje rekrutacyjne w latach 2014 i 2015,
–    protokoły z posiedzeń komisji rekrutacyjnych i protokoły z przeprowadzonych rozmów kwalifikacyjnych z rekrutacji na rok 2014/2015,
–     decyzje kończące postępowanie rekrutacyjne związane z naborem kandydatów na rok akademicki 2014/2015 (wzór decyzji lub przykłady pozytywnej i odmownej decyzji po uprzedniej anonimizacji danych osobowych kandydatów).

Materiały zostały przekazane przez uczelnie w ramach udostępnienia informacji publicznej. Poddano je analizie pod kątem zgodności z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r. [DzU z 2012, poz. 572 z późn. zm., dalej jako PSW] oraz Kodeksem postępowania administracyjnego [DzU z 2013 r., poz. 267 z późn. zm., dalej jako k.p.a.]. Poza uczelnianymi przepisami odnoszącymi się do rekrutacji na wszystkie kierunki studiów drugiego i trzeciego stopnia analizie poddano także te przepisy i dokumenty, które dotyczyły dwóch wybranych przez zespół Watchdog.edu.pl kierunków studiów drugiego stopnia i jednego kierunku studiów trzeciego stopnia.

Stosowanie PSW

1. Podejmowanie decyzji przez niewłaściwe organy

Zgodnie z PSW senat uczelni ustala w drodze uchwały warunki, tryb oraz termin rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji, w tym prowadzonej w drodze elektronicznej, dla poszczególnych kierunków studiów. Kwestie szczegółowe są często ustalane w zarządzeniach rektorów. Jednak na paru uczelniach rektorzy wkraczali wyraźnie w sferę zastrzeżoną dla senatów uczelni. Na przykład na [przypadek uczelni 071-E] rektor określał „ramowy termin rekrutacji na studia wyższe” (a więc „termin rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji”, o którym mowa w PSW). Na tej samej uczelni rektor w zarządzeniu określał m.in. warunki przystąpienia do rekrutacji czy przebieg postępowania kwalifikacyjnego – czyli warunki i tryb rekrutacji, których określenie PSW zastrzega do kompetencji senatu.

W kilku wypadkach decyzje dotyczące rekrutacji podejmowały niewłaściwe organy. Na [przypadek uczelni 016-A] wydziałowa komisja rekrutacyjna ds. studiów doktoranckich nie podejmuje decyzji w sprawie przyjęcia kandydata na studia, ale jedynie wnioskuje w tej sprawie do rektora. Na [przypadek uczelni 097-C] oraz [przypadek uczelni 079-B] decyzje w sprawie odwołań kandydatów na studia doktoranckie podejmuje wprawdzie rektor, ale same odwołania składa się do uczelnianej komisji rekrutacyjnej – o której obecne PSW w zakresie rekrutacji na studia doktoranckie nie wspomina (jest to prawdopodobnie relikt uregulowań PSW, które przestały obowiązywać 1 października 2011 r.). Z kolei na [przypadek uczelni 096-B] decyzję dotyczącą kwalifikacji na studia II stopnia w zakresie zwolnienia z egzaminu na podstawie średniej ocen podejmował przewodniczący uczelnianej komisji rekrutacyjnej, co jest naruszeniem art. 169 ust. 10 PSW, który określa, że rekrutację przeprowadzają komisje rekrutacyjne.

Na [przypadek uczelni 097-C] uczelniana komisja rekrutacyjna ustaliła zasady rekrutacji kandydatów na I rok studiów stacjonarnych drugiego stopnia dotyczących dwóch specjalności. Jak określono w protokole: „kandydatów na te specjalności nie będzie obowiązywać pisemny egzamin testowy. Kandydaci ci będą podlegać rozmowie kwalifikacyjnej przeprowadzonej w języku angielskim”. Ustalenie to stanowiło naruszenie art. 169 ust. 2 ustawy. Po pierwsze, komisja naruszyła kompetencję senatu, który jako jedyny na uczelni jest uprawniony do ustalania warunków i trybu rekrutacji. Po drugie, przekroczono o ponad dziewięć miesięcy ustawowy termin dokonania ewentualnych zmian odnośnie do warunków i trybu rekrutacji (zmiany dokonano w marcu w roku, w którym była przeprowadzana rekrutacja).

2. Powoływanie komisji rekrutacyjnych

W paru wypadkach komisje rekrutacyjne zostały powołane niezgodnie z PSW. Dotyczy to komisji rekrutacyjnych ds. studiów doktoranckich, które zgodnie z art. 196 ust. 3 powołuje kierownik jednostki organizacyjnej uczelni (najczęściej dziekan wydziału). W wypadku [przypadek uczelni 024-F] czyni to jednak rada wydziału, a w wypadku [przypadek uczelni 104-G] – rada wydziału na wniosek dziekana. Z kolei na [przypadek uczelni 097-C] komisja została powołana przez rektora.

W wielu wypadkach (zarówno rekrutacji na studia drugiego, jak i trzeciego stopnia) trudno orzec, czy komisje rekrutacyjne zostały powołane prawidłowo. Jako dokumenty powołujące składy komisji często przekazywano nam dokumenty tylko informujące o składzie. Nie były one sporządzane na potrzeby udostępnienia nam tej informacji, ale np. przekazane przed rekrutacją przez wydział rektorowi (w jednym wypadku była to „propozycja” przekazana przez prodziekana prorektorowi). Tymczasem dokument ze składami komisji powinien jednoznacznie wskazywać na wolę organu (np. dziekana) powołującego komisje. W brzmieniu takim jak wcześniej wspomniany (tylko informacja z wymienieniem składu) można te dokumenty uznać po prostu za informacje na temat składów komisji powołanych przez niesprecyzowany organ (nie wiadomo, czy chodzi o rektora, dziekana, czy radę wydziału).

W jednym wypadku [przypadek uczelni 077-H] powołano uczelnianą komisję rekrutacyjną ds. studiów drugiego stopnia w sposób abstrakcyjny, nie wskazując jej członków.

3. Brak określenia kryteriów

W pojedynczych wypadkach nie określano też w uchwałach senatu kryteriów, którymi ma się kierować komisja przy kwalifikacji na studia, co stanowi naruszenie art. 169 ust. 2 PSW z powodu braku określenia warunków rekrutacji. Na przykład na [przypadek uczelni 088-H] w uchwale senatu przy jednym z analizowanych przez nas kierunków studiów drugiego stopnia podano informację „Konkurs dyplomów oraz rozmowa kwalifikacyjna”. Nie wskazano zatem kryteriów, którymi ma się kierować komisja rekrutacyjna przy kwalifikacji na studia. Nie określono też, czego dotyczyć będzie rozmowa kwalifikacyjna. Brak też było określenia punktacji przyznawanej za jeden (dyplom) i drugi (rozmowa kwalifikacyjna) czynnik brany pod uwagę przy ocenie kandydata.

4. Przyjmowanie cudzoziemców

Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym w art. 43 ust. 2, 5 i 5a określa kategorie cudzoziemców (tj. osób niebędących obywatelami polskimi), którzy mogą podejmować kształcenie w szkołach wyższych na zasadach obowiązujących obywateli polskich, bez odrębnej podstawy w formie umów międzynarodowych, decyzji ministra czy rektora. Większość uczelni respektowała ten zapis ustawy, określając w uchwałach rekrutacyjnych, że dotyczą one obywateli polskich i cudzoziemców, o których mowa powyżej. Odwoływano się przy tym do powyższej, ogólnej formuły bądź określano te kategorie enumeratywnie, albo też wskazywano określone, właściwe ustępy artykułu 43.

W kilku wypadkach zapisy uchwały rekrutacyjnej sformułowano w sposób co najmniej mylący, sugerujący, że określone w niej zasady rekrutacji bądź w ogóle nie odnoszą się do cudzoziemców, bądź nie odnoszą się do niektórych kategorii uprawnionych cudzoziemców. Na przykład [przypadek uczelni 018-H] określiła, że „regulamin [rekrutacyjny] obowiązuje kandydatów na studia, będących obywatelami polskimi. Warunki przyjęcia obywateli innych krajów regulują odrębne przepisy”. [Przypadek uczelni 071-E] ustalił, że „zasady przyjmowania na studia cudzoziemców niebędących obywatelami państw-członków Unii Europejskiej regulują odrębne przepisy”. [Przypadek uczelni 103-F] wskazała w uchwale na art. 43 ust. 2 PSW, pomijając ustęp 5 i 5a. [Przypadek uczelni 088-H] w uchwale dotyczącej rekrutacji na studia w roku akademickim 2014/2015 wskazał, że „do ubiegania się o przyjęcie na studia w trybie określonym niniejszymi zasadami są uprawnieni obywatele polscy”, w wypadku cudzoziemców odsyłając do przepisów PSW, rozporządzenia ministra i niesprecyzowanych odrębnych przepisów obowiązujących na tej uczelni. W kolejnej uchwale rekrutacyjnej poprawiono ten zapis, wskazując jednak tylko na cudzoziemców, o których mowa w art. 43 ust. 2 PSW.

Zapisy powyższych uchwał były bądź niezgodne z PSW (jeśli były interpretowane przez władze uczelni jako podstawa do wyłączenia stosowania rzeczonych uchwał do określonych kategorii uprawnionych cudzoziemców), bądź mylące i wprowadzające w błąd powyższe osoby.

5. Nieuwzględnianie potrzeb osób niepełnosprawnych

Kilka badanych uczelni zignorowało w swoich uchwałach rekrutacyjnych konieczność uwzględnienia szczególnych potrzeb kandydatów na studia będących osobami niepełnosprawnymi. Wymóg ten określa art. 169 ust. 5 PSW w odniesieniu do dodatkowych egzaminów wstępnych na studia drugiego stopnia i art. 196 ust. 2 w stosunku do egzaminów na studia trzeciego stopnia. Częściej to naruszenie miało miejsce w wypadku rekrutacji na studia doktoranckie, co może wynikać z „niedoczytania” przez twórców senackich uchwał odesłania ustawowego („Przepis art. 169 ust. 5 stosuje się odpowiednio”).

Najczęściej naruszenie wymogu ustawowego polegało na całkowitym pominięciu w uchwale kwestii osób niepełnosprawnych. W jednym wypadku [przypadek uczelni 103-F], studia trzeciego stopnia) uwzględniono tylko studentów niepełnosprawnych ruchowo, pomijając to, że trzeba także wziąć pod uwagę potrzeby kandydatów o innych niepełnosprawnościach, np. głuchoniemych podczas rozmowy kwalifikacyjnej czy niewidomych podczas egzaminu pisemnego.

W innym wypadku ([przypadek uczelni 071-E], studia trzeciego stopnia) wprost zakwestionowano przepisy PSW. Odpowiednia uchwała senatu pominęła potrzeby osób niepełnosprawnych, natomiast rektor w swoim zarządzeniu w sprawie zasad rekrutacji na studia doktoranckie (notabene wkraczającym w kompetencje senatu w zakresie określenia warunków rekrutacji, o czym wcześniej) określił, że: „Zgodnie z zasadą równych praw i obowiązków, kandydaci będący osobami niepełnosprawnymi, którzy chcą studiować na studiach doktoranckich, podlegają tej samej procedurze rekrutacyjnej, co pozostali kandydaci”.

Uczelnie, które w uchwałach uwzględniały potrzeby osób niepełnosprawnych, prawie zawsze robiły to w sposób bardzo ogólny, np. powtarzając zapis ustawowy. Nie wskazywano, w jakiej formie ma przebiegać to uwzględnienie potrzeb – np. przedłużenia czasu trwania egzaminu (określając, o ile można go przedłużyć), wsparcia asystenta (np. tłumacza języka migowego lub lektora), zastosowania pisma Braille’a itp. Nie pozwoliło to zweryfikować, na ile stosowane na uczelniach zmiany form egzaminów biorą faktycznie pod uwagę specyficzne potrzeby osób niepełnosprawnych.

Stosowanie k.p.a.

Podczas procesu rekrutacyjnego na prawie wszystkich badanych uczelniach naruszano przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Jego odpowiednie stosowanie odnośnie do decyzji w sprawie przyjęcia na studia wynika z art. 207 ust. 1 PSW. Zgodnie z orzecznictwem NSA „nakaz odpowiedniego stosowania k.p.a. należy rozumieć w ten sposób, iż wszystkie gwarancje, jakie przysługują adresatowi decyzji administracyjnej na podstawie kodeksu, winny mieć także zastosowanie do decyzji rektora, chyba że szczególne cechy sprawy wprost to uniemożliwiają” [wyrok NSA z 12 czerwca 2001 r., sygn. I SA 2521/00]. Dotyczy to także decyzji wydawanych przez komisje rekrutacyjne. W szczególności ma tu zastosowanie art. 107 §1 k.p.a. określający składniki, które powinna zawierać decyzja administracyjna. Analiza przesłanych nam przykładowych decyzji, a także wzorów decyzji, będących czasem załącznikami do uchwał senatów, stawia pod znakiem zapytania znajomość tych przepisów nie tylko przez komisje rekrutacyjne zdecydowanej większości szkół wyższych, ale także władze i służby prawne uczelni.

1. Podanie podstawy prawnej decyzji

Komisja powinna podać podstawę prawną, tj. wskazać przepisy, na podstawie których wydała decyzję. Wprawdzie w decyzjach zawsze taką podstawę podawano, ale często zawierającą różnego typu błędy:

–    powoływano się na błędny artykuł PSW,
–    wskazywano artykuł PSW bez określenia konkretnego ustępu,
–    nie wskazywano źródła publikacji ustawy,
–    powoływano się na uchwały senatu (podstawą prawną mogą być tylko przepisy prawa powszechnego).

2. Uzasadnienie faktyczne decyzji

Zgodnie z przytaczanym już art. 107 §1 k.p.a. decyzja powinna zawierać uzasadnienie faktyczne. Ustalenia decyzji powinny umożliwiać ich kontrolę i weryfikację w toku postępowania administracyjnego. Uzasadnienie faktyczne powinno przedstawiać motywy, jakimi kierował się organ przy podejmowaniu danej decyzji, a ich brak skutkuje wadliwością decyzji [odnośnie do decyzji komisji rekrutacyjnych por. wyrok WSA w Bydgoszczy z 29 grudnia 2008, sygn. akt II SA/Bd 867/08].

Na paru uczelniach komisje nie zamieszczały w ogóle uzasadnienia faktycznego. W większej liczbie wypadków uzasadnienie faktyczne miało często charakter zbyt ogólny. Na przykład komisja rekrutacyjna na studia trzeciego stopnia na [przypadek uczelni 097-C] ograniczyła się jedynie do podania ogólnej liczby punktów uzyskanej przez kandydata. Tymczasem w uchwale rekrutacyjnej senatu uczelni określono dwie składowe punktacji ogólnej: ocenę złożonych dokumentów (35 pkt.) oraz rozmowę kwalifikacyjną (30 pkt.). W uchwale szczegółowo określono także składniki każdej z tych składowych punktacji (bez doprecyzowania liczby punktów przypadającej na każdy ze składników). W związku z tym punktacja przedstawiona przez komisję w decyzji powinna uwzględniać co najmniej wyróżnienie punktacji tych dwóch składowych.

W decyzjach zdarzało się też podawanie liczby punktów, które uzyskał kandydat, przy jednoczesnym pomijaniu informacji o minimalnej liczbie punktów, która była potrzebna, by zakwalifikować się na studia (np. [przypadek uczelni 089-A], rekrutacja na studia drugiego i trzeciego stopnia, [przypadek uczelni 096-B], studia drugiego stopnia).

W [przypadek uczelni 104-G] (rekrutacja na studia drugiego stopnia) komisja ograniczyła się do podania ogólnego faktu niespełnienia warunku „posiadania dyplomu wskazanego w zasadach kwalifikacji na wyżej wymieniony kierunek studiów lub dyplomu innego kierunku, jeśli rozbieżności pomiędzy programami kierunku ukończonego a wybranym przez kandydata kierunkiem nie przekroczyły 30 punktów ECTS”, nie umieszczając informacji o tym, ile punktów wyniosła rozbieżność w tym wypadku i w jaki sposób dokonano jej obliczenia.

Podane przypadki stanowiły naruszenie przepisów k.p.a., co wynika np. z orzeczenia WSA w Bydgoszczy odnoszącego się do podobnej sytuacji: „osoba, której odmówiono przyjęcia na studia, powinna mieć jasność zarówno co do kryteriów przyjęcia, jak i zasad obliczania punktacji, która decyduje o możliwości przyjęcia na dany kierunek, a czego zaskarżone rozstrzygnięcie nie zawierało. (…) pominięcie w uzasadnieniu decyzji analizy i sposobu wskazanego wyliczenia punktacji spowodowało niemożność dokonania jego oceny w toku postępowania administracyjnego” [wyrok WSA w Bydgoszczy z 29 grudnia 2008, sygn. akt II SA/Bd 867/08].

3. Uzasadnienie prawne decyzji

Decyzja powinna zawierać uzasadnienie prawne, w którym komisja wyjaśnia podstawę prawną decyzji, z przytoczeniem przepisów prawa zastosowanych w danej sytuacji i odniesieniem ich do stanu faktycznego. W kilku wypadkach komisje całkowicie pominęły podanie uzasadnienia prawnego.

4. Odstąpienie od uzasadnienia decyzji

W pojedynczych wypadkach zdarzało się też nieprawidłowe odstąpienie od uzasadnienia faktycznego i prawnego z jednoczesnym powołaniem się na przepis art. 107 §4 k.p.a., który daje taką możliwość, gdy decyzja uwzględnia w całości żądanie strony. Nie dotyczy to jednak decyzji rozstrzygających sporne interesy stron, czyli w tym wypadku sytuacji, gdy o przyjęcie ubiegało się więcej kandydatów, niż jest miejsc. Wbrew temu warunkowi zdarzało się odstąpienie od uzasadnienia wpisane do wzoru decyzji pozytywnej, będącego załącznikiem do uchwały rekrutacyjnej senatu ([przypadek uczelni 104-G], studia trzeciego stopnia). Wydawano też takie decyzje w sytuacji, gdy kandydatów było więcej niż ostatecznie przyjętych ([przypadek uczelni 063-H], studia drugiego stopnia, [przypadek uczelni 121-E], studia trzeciego stopnia).

5. Podpisywanie decyzji

Decyzje komisji jako organu kolegialnego powinny być, zgodnie z k.p.a., podpisane przez wszystkich członków komisji, którzy brali udział w ich podjęciu. Brak odpowiednich podpisów stanowi rażące naruszenie prawa, o którym mowa w art. 156 §1 pkt 2 k.p.a., powodujące nieważność tak podjętej decyzji. Zgodnie z wyrokiem NSA „prawidłowe podpisanie decyzji ma zasadnicze znaczenie dla strony postępowania, bowiem fakt ten potwierdza wyrażoną w rozstrzygnięciu wolę organu. Nieprawidłowość procesowa polegająca na niepodpisaniu decyzji przez wszystkich obecnych na posiedzeniu członków organu kolegialnego stawia wolę organu pod znakiem zapytania i przez to stanowi rażące naruszenie prawa. Decyzja obarczona tym błędem podlega wyeliminowaniu z obrotu prawnego” [wyrok NSA z 3 marca 2015, sygn. akt II GSK 2438/13. Odnośnie do wymogu podpisania decyzji w wypadku komisji rekrutacyjnej zob. wyrok NSA z 9 marca 2011 r., sygn. akt I OSK 1559/10].

Tymczasem w dwóch trzecich wypadków decyzje nie były podpisywane przez wszystkich członków komisji biorących udział w podjęciu decyzji w sprawie przyjęcia danego kandydata. Nie wynika to jednak tylko z ewentualnej niewiedzy członków komisji, ponieważ taki błąd zawierają także te wzory decyzji, które są załącznikami do uchwał senatu, a więc (można założyć) były opiniowane przez służby prawne uczelni. Decyzje są zazwyczaj podpisywane tylko przez przewodniczącego komisji. W pojedynczych wypadkach: przez przewodniczącego i kierownika studium doktoranckiego [przypadek uczelni 108-H], przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego [przypadek uczelni 088-H] czy kilku członków komisji (np. trzech z siedmiu, [przypadek uczelni 104-G]).

Decyzje w większości wypadków nie zawierały też imion i nazwisk członków komisji rekrutacyjnej, co także stanowi naruszenie Kodeksu postępowania administracyjnego [w sprawie takiego wymogu odnośnie do decyzji rekrutacyjnej zob. wyrok WSA w Łodzi z 22 lutego 2012 r., sygn. akt III SA/Łd 1157/11].

Wskazane wyżej błędy w decyzjach komisji rekrutacyjnych mogą utrudniać kandydatom skuteczne odwołanie się od decyzji komisji, a przez to naruszają ich prawa jako strony postępowania administracyjnego.

6. Protokołowanie posiedzeń komisji

Komisje rekrutacyjne są zobowiązane do sporządzania protokołów z każdej czynności postępowania rekrutacyjnego mającej istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, zgodnie z art. 67 k.p.a. W wielu wypadkach komisje naruszały ten obowiązek. Nie sporządzano protokołów w ogóle lub sporządzano protokoły o treści zbyt ogólnej. Postępowano tak także w tych wypadkach, gdy treść decyzji w sprawie przyjęcia na studia zawierała wskazane wcześniej błędy. Oznacza to, że także na podstawie protokołu nie byłoby możliwe np. ustalenie motywów, którymi kierowała się komisja przy podejmowaniu danej decyzji, czy ustalenie, którzy członkowie komisji byli obecni przy podejmowaniu danej decyzji [w sprawie roli protokołu w postępowaniu rekrutacyjnym por. wyrok WSA w Krakowie z 11 maja 2011, sygn. III SA/Kr 1350/10].

7. Zapewnienie wglądu w akta sprawy

W kilku wypadkach w uchwałach rekrutacyjnych ograniczono kandydatom prawo wglądu do własnych prac z egzaminu wstępnego. Na przykład [przypadek uczelni 088-H] umożliwia to jedynie przez siedem dni od ogłoszenia wyników rekrutacji na studia drugiego stopnia. Jest to niezgodne z art. 73 §1 k.p.a., który przyznaje stronie postępowania administracyjnego (a takim jest postępowanie rekrutacyjne) prawo wglądu w akta sprawy bez ograniczeń, wprost wskazując na przysługiwanie tego prawa także po zakończeniu postępowania.

Z kolei Senat [przypadek uczelni 086-F] ustalił (studia drugiego i trzeciego stopnia), że prawo wglądu do karty egzaminacyjnej kandydat ma w terminie 14 dni od ogłoszenia listy rankingowej, tylko osobiście i bez prawa do zrobienia kopii – mimo że ten sam przepis k.p.a. wskazuje na prawo do sporządzania kopii i odpisów, a art. 32 k.p.a. określa, że strona może działać przez pełnomocnika. Także [przypadek uczelni 024-F] ustalił, że praca pisemna (rekrutacja na studia drugiego stopnia) może być udostępniona do wglądu wyłącznie jej autorowi.

Dyskryminowanie kandydatów z innych uczelni

Najistotniejsze zastrzeżenia odnoszą się jednak paradoksalnie nie do oczywistych niezgodności z przepisami PSW i k.p.a., ale do uczelnianych regulacji, które wymykają się dotychczas uregulowaniom ustawowym, a skutkują często rażącą dyskryminacją studentów z innych uczelni.

Trwający już kilkanaście lat proces boloński służy realizacji idei Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Już w deklaracji bolońskiej (1999) jako jeden z celów przyjęto promowanie mobilności poprzez likwidowanie przeszkód utrudniających przemieszczanie się, co w wypadku studentów oznaczać miało dostęp do możliwości kształcenia na uczelniach krajów uczestniczących w tym procesie. Wprowadzenie systemu studiów dwustopniowych (a następnie trzystopniowych) miało m.in. umożliwić tzw. mobilność pionową studentów, to znaczy zmianę uczelni, a także kierunku studiów po zakończeniu pierwszego stopnia studiów.

1. Dyskryminowanie kandydatów z innych uczelni – studia drugiego stopnia

Znacząca część uczelni wprowadziła warunki przyjęć na studia drugiego stopnia, które trudno określić inaczej niż jako zakwestionowanie zasad procesu bolońskiego oraz drastyczną dyskryminację absolwentów innych uczelni.

[Przypadek uczelni 097-C] zarezerwował 80 proc. miejsc na wszystkich kierunkach studiów drugiego stopnia dla absolwentów studiów I stopnia tej uczelni, tylko na podstawie złożenia dokumentów. W wypadku gdy liczba chętnych absolwentów tej uczelni przekroczy ten limit, są oni w jego ramach przyjmowani na podstawie konkursu dyplomów – pozostali absolwenci tej uczelni ubiegają się o przyjęcie na studia na podstawie egzaminu razem z kandydatami z innych uczelni.

Z kolei [przypadek uczelni 096-B] zarezerwował 50 proc. miejsc dla absolwentów studiów licencjackich ubiegających się o przyjęcie na ten sam kierunek, który ukończyli na tej uczelni w kończącym się roku akademickim.

[Przypadek uczelni 103-F] podczas rekrutacji w 2014 r. zastrzegła 70 proc. miejsc dla absolwentów studiów pierwszego stopnia kontynuujących naukę na tej uczelni w kolejnym roku akademickim, pozostałe miejsca pozostawiając dla (jak to określono) „naboru powszechnego”. (Podczas rekrutacji w roku 2015 limit ten obniżono do 50 proc.).

[Przypadek uczelni 089-A] w wypadku niektórych kierunków także preferował swoich absolwentów, przyjmując jednak inne rozwiązanie. W pierwszej kolejności przyjmowani byli kandydaci, którzy ukończyli ten sam kierunek studiów na tej uczelni (czasami dopuszczano określone kierunki pokrewne) i uzyskali z toku studiów określoną średnią ocen (np. przynajmniej 3,8 lub 4,0).

[Przypadek uczelni 069-C] na jednym z analizowanych kierunków przyznał całkowite pierwszeństwo absolwentom tego kierunku na studiach pierwszego stopnia na tej uczelni. Z kolei [przypadek uczelni 087-G] przyznał pierwszeństwo swoim absolwentom z oceną będącą podstawą kwalifikacji nie niższą niż 3,5, a w wypadku kwalifikowania kandydatów tylko na podstawie kompletu dokumentów lub gdy wstęp na studia jest wolny – pierwszego dnia przyjmuje dokumenty tylko od absolwentów tej uczelni.

[Przypadek uczelni 111-C] na jednym z badanych kierunków przyznała absolwentom studiów licencjackich tego kierunku kontynuującym na nim naukę pierwszeństwo w przyjęciu na studia drugiego stopnia, o ile z toku studiów mieli średnią ocen przynajmniej 4,0. Pozostali konkurowali z absolwentami innych uczelni (oraz innych kierunków na badanej uczelni) na podstawie algorytmu bazującego na średniej ocen ze studiów. Otrzymywali jednak przywilej w postaci podwyższenia średniej o 1 punkt za samą tzw. przynależność do „miejsca i kierunku ukończonych studiów”. Natomiast inni absolwenci mieli obniżaną średnią w związku z ewentualną różnicą w efektach kształcenia na kierunku, który skończyli, i na kierunku prowadzonym przez wydział, na który aplikowali.

Powyższe przykłady pokazują, że część uczelni w pełni i bez żadnych ograniczeń wykorzystała lukę prawną pozostawioną w PSW. O ile w wypadku rekrutacji na studia trzeciego stopnia w ustawie wprowadzono wymóg przeprowadzenia konkursu, o tyle pominięto wprowadzenie takiego zastrzeżenia w wypadku studiów drugiego stopnia. Pozwoliło to części szkół wyższych w znacznej mierze zapewnić swoim absolwentom brak konkurencji ze strony kandydatów z innych uczelni.

2. Wymaganie zgód i opinii przyszłych opiekunów – studia trzeciego stopnia

Jak wspomniano powyżej, PSW określa, że rekrutacja na bezpłatne studia doktoranckie odbywa się w drodze konkursu. Jednak niektórzy kandydaci (a właściwie kandydaci na kandydatów) mogą zostać zdyskwalifikowani jeszcze przed startem, i to bez względu na dotychczasowe oceny na studiach czy osiągnięcia naukowe. Co trzecia badana uczelnia wymaga od kandydata na studia przedłożenia opinii, a najczęściej wręcz zgody przyszłego opiekuna naukowego będącego pracownikiem naukowym danego wydziału.

Zgody przyszłego opiekuna bądź promotora wymaga [przypadek uczelni 104-G]. [Przypadek uczelni 088-H] wymaga złożenia zarysu koncepcji pracy doktorskiej uzgodnionej z potencjalnym opiekunem naukowym. W tym samym mieście inny uniwersytet [przypadek uczelni 079-B] określa, że rekrutacja odbywa się na miejsce doktoranckie zgłoszone przez opiekuna naukowego, zaakceptowane przez bezpośredniego przełożonego i dziekana. Podanie kandydata parafuje potencjalny opiekun naukowy. Opiekun naukowy bierze też udział w części jawnej egzaminu (nie bierze natomiast udziału w ocenie końcowej kandydata).

[Przypadek uczelni 068-B] wymaga złożenia oświadczenia pracownika naukowego o gotowości sprawowania opieki nad kandydatem. Na [przypadek uczelni 097-C] złożenie opinii o predyspozycji do pracy naukowo-badawczej wydanej przez potencjalnego opiekuna naukowego (ew. wstępna deklaracja objęcia opieką naukową przez pracownika uczelni) jest dla kandydata, według uchwały senatu, wprawdzie tylko opcjonalne – ale rozstrzyga o przyjęciu na studia w wypadku, gdy dwie osoby lub więcej uzyskały taką samą liczbę punktów uprawniającą do przyjęcia na studia. (Przy czym komisja rekrutacyjna przyjęła jeszcze dodatkową zasadę – przyznania kandydatowi za taką deklarację opiekuna dodatkowych 5 punktów w wypadku braku wystarczającej liczby punktów do przyjęcia na studia doktoranckie).

Na [przypadek uczelni 078-A] obowiązuje wymóg złożenia pisemnej opinii o predyspozycjach do pracy naukowej, sporządzonej przez przyszłego opiekuna naukowego, o ile tak zdecyduje rada wydziału (w wypadku innej decyzji rady składa się opinię promotora pracy magisterskiej).

Wyjątkiem jest na [przypadek uczelni 089-B] wymóg przedłożenia zgody pracownika naukowego dopiero po przyjęciu kandydata na studia (wyjątkowo może to być samodzielny pracownik innej jednostki, ale jedynie w uzasadnionych przypadkach i za zgodą kierownika studiów doktoranckich).

Z kolei na [przypadek uczelni 080-C] przyszły opiekun przed rozpoczęciem rekrutacji zatwierdza projekt badawczy, opiniuje predyspozycje naukowe kandydata oraz wyraża zgodę na jego przystąpienie do rekrutacji. Kandydat musi także uzyskać zgodę kierownika jednostki, w której będzie realizowany projekt.

Powyższe mechanizmy wyraźnie preferują absolwentów danej uczelni, gdyż uzyskanie takich zgód i opinii jest dla nich z pewnością łatwiejsze. Trudno zrozumieć, dlaczego predyspozycje naukowe kandydata na kolejny stopień studiów mają być opiniowane przez ewentualnego pracownika naukowego, który najczęściej nie miał wcześniej żadnego kontaktu z osobą będącą absolwentem innej uczelni. Tym bardziej zaskakujący jest częsty wymóg uzyskania zgody pracownika naukowego na kandydowanie na studia. Stawia to pod znakiem zapytania rolę komisji rekrutacyjnej, której zadaniem jest ocena kandydata w toku postępowania rekrutacyjnego.

Nawet przy założeniu w pełni dobrej woli potencjalnych opiekunów naukowych, ich obiektywizmu i braku skłonności do preferowania osób, z którymi mieli wcześniej kontakt, takie regulacje dyskryminują kandydatów z innych uczelni, w szczególności odległych geograficznie, którzy nie mają podobnych możliwości uzyskania takiej opinii jak absolwenci danej uczelni.

3. Składanie dokumentów

Część szkół wyższych wprowadza nie tylko wymóg złożenia dokumentów jeszcze przed postępowaniem kwalifikacyjnym, ale dodatkowo wprowadza obostrzenia, które wymuszają na kandydacie wcześniejszą wizytę na uczelni, jak np.:

–    złożenie kopii dokumentów poświadczonych przez uczelnię – takich jak dyplom ukończenia studiów, dowód osobisty, a nawet Karta Polaka (co wyraźnie wskazuje na brak refleksji w problematyczności takiego rozwiązania), np. [przypadek uczelni 111-C],
–    złożenie kopii dokumentów poświadczonych przez pracownika określonego punktu ksero, np. [przypadek uczelni 097-C],
–    przedkładanie oryginału powyższych dokumentów do wglądu, np. także [przypadek uczelni 097-C],
–    wykluczenie składania dokumentów za pośrednictwem poczty, np. [przypadek uczelni 086-F].

Wprowadzenie takich obostrzeń na wstępnym etapie rekrutacji trudno racjonalnie wytłumaczyć. Spora część uczelni (i to prowadzących rekrutację na szeroką skalę i w warunkach konkurencji kandydatów) w ogóle zrezygnowała z wymogu składania przez kandydatów dokumentów przed egzaminami – wprowadzając tylko warunek rejestracji w internetowym systemie rekrutacji i podania tam przez kandydata danych osobowych, informacji o średniej ze studiów itp. Takie rozwiązanie jest dużym ułatwieniem dla wszystkich kandydatów, ale także dla uczelni, które nie muszą gromadzić wielu dokumentów całkowicie nieprzydatnych w odniesieniu do osób, które ostatecznie na studia się nie zakwalifikują. Jednocześnie część uczelni nie tylko zobowiązuje wszystkich kandydatów do przedkładania wielu dokumentów już na wstępnym etapie rekrutacji, ale w dodatku wymusza ich osobistą wizytę na uczelni wiele dni przed egzaminami. Stanowi to nieuzasadnione utrudnienie dostępu do studiów dla kandydatów z innych miast i krajów, zarówno z Unii Europejskiej, jak i spoza Unii (czasami odległych od Polski). Oznacza to też obciążenie finansowe związane z podróżą lub wcześniejszym zakwaterowaniem w danym mieście, co np. dla części posiadaczy Karty Polaka może być sporym problemem. W związku z tym regulacje takie dyskryminują kandydatów z innych miast i krajów.

Jest to też kolejne naruszenie przepisów k.p.a., ponieważ art. 76a § 2 k.p.a. dopuszcza składanie odpisów dokumentów, których zgodność z oryginałem została poświadczona przez notariusza.

Znaczna część uczelni wprowadza też inne bariery w dostępie do studiów drugiego i trzeciego stopnia, ograniczając ten dostęp wyłącznie do osób, które ukończyły określone kierunki studiów. Odbywa się to wbrew założeniom procesu bolońskiego, który zakłada nie tylko możliwość kształcenia się na innej uczelni po ukończeniu danego stopnia studiów, ale także w innej dziedzinie. Takie interdyscyplinarne podejście ma służyć uzyskaniu przez absolwentów wykształcenia lepiej przygotowującego ich do wejścia na rynek pracy, co w wielu wypadkach badane uczelnie uniemożliwiają.

Podsumowanie

Realizowany przez program Watchdog.edu.pl monitoring postępowań rekrutacyjnych wykazał wiele naruszeń ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym oraz Kodeksu postępowania administracyjnego, do których dochodziło w toku postępowania rekrutacyjnego, będących skutkiem nieznajomości, błędnej interpretacji lub ignorowania przepisów prawa powszechnego przez uczelnie. Mogą one prowadzić do zmniejszenia szans poszczególnych kandydatów zarówno w ubieganiu się o przyjęcie na studia, jak i późniejsze skuteczne odwołanie się od decyzji w sprawie przyjęcia.

Najpoważniejsze zastrzeżenia budzą jednak przyjęte przez część uczelni kryteria przyjęć na studia, silnie dyskryminujące kandydatów z innych uczelni. Ich skutkiem jest nierówne traktowanie kandydatów z różnych uczelni. W efekcie uczelnie same pozbywają się potencjalnie lepszych kandydatów na rzecz promowania swoich absolwentów, wbrew interesowi uczelni i interesowi publicznemu.

PSW stanowi, że podstawą odwołania kandydata może być jedynie wskazanie naruszenia warunków i trybu rekrutacji na studia, określonych w odpowiedniej uchwale rekrutacyjnej senatu. Oznacza to, że w związku z przyjęciem przez senat dyskryminujących przepisów nie służy kandydatowi odwołanie w toku postępowania rekrutacyjnego. Dlatego należałoby rozważyć wprowadzenie w PSW kilku zmian, które miałyby na celu zagwarantowanie równego traktowania kandydatów, uniemożliwiłyby wprowadzanie regulacji dyskryminujących studentów z innych uczelni, a także umożliwiłyby realizację założeń procesu bolońskiego, tj. zapewnienie absolwentom studiów pierwszego i drugiego stopnia warunków do zmiany uczelni i kierunku studiów:

–    wprowadzenie wymogu przeprowadzania rekrutacji na studia drugiego stopnia, a także niestacjonarne studia trzeciego stopnia, w drodze konkursu, jeśli wstęp na studia nie jest wolny;
–    wprowadzenie zakazu posługiwania się w kryteriach rekrutacyjnych nazwami konkretnych uczelni, wydziałów i przedmiotów, które powinni wcześniej studiować kandydaci;
–    ustalenie, że ocena predyspozycji naukowej kandydata leży wyłącznie w kompetencji komisji rekrutacyjnej, której osąd należy uznać za wystarczający. Należy wyeliminować konieczność dostarczania zgód czy opinii pracowników naukowych danej uczelni. Jeżeli dana uczelnia uważa za potrzebne przedłożenie przez kandydata opinii pracownika naukowego, rozwiązaniem może być zobowiązanie kandydata do przedłożenia opinii np. opiekuna pracy magisterskiej lub innego pracownika naukowego, co eliminowałoby możliwość dyskryminacji kandydatów z innych uczelni.

Należałoby też co najmniej zachęcać do odchodzenia przez uczelnie od określania konkretnych kierunków studiów, które powinien wcześniej studiować kandydat, na rzecz wskazywania w uchwale rekrutacyjnej wymaganej od kandydatów wiedzy i umiejętności, które następnie można by zweryfikować w postępowaniu rekrutacyjnym.