Proces boloński oraz przeprowadzona w ostatnich pięciu latach reforma szkolnictwa wyższego stawiają doktorantów i ich studia w nowym świetle. Uzasadnione jest zatem pytanie o charakter prawny i cel studiów doktoranckich.

Podstawowa regulacja prawna

Studia trzeciego stopnia definiuje art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW). Oznaczają one studia doktoranckie – prowadzone przez uprawnioną jednostkę organizacyjną uczelni, instytut naukowy Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy lub międzynarodowy instytut naukowy działający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej utworzony na podstawie odrębnych przepisów. Kandydatami na nie są osoby posiadające kwalifikacje drugiego stopnia. Studia kończą się uzyskaniem kwalifikacji trzeciego stopnia.

              Zmiana względem stanu sprzed nowelizacji PSW z 18 marca 2011 r. [DzU nr 84, poz. 455] polega na dostosowaniu definicji do wymogów procesu bolońskiego, co zostało dokonane poprzez wprowadzenie terminu „kwalifikacje”. Analiza porównawcza prowadzi do wniosku, że przez odrzucenie określnika celowego studiów z wcześniejszej definicji ustawodawca pragnął zaznaczyć podobieństwo charakteru studiów trzeciego stopnia (doktoranckich) do studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych magisterskich [por. jednak Mościcki M., Istota studiów doktoranckich po reformie z 2011 r. w: Prawo o szkolnictwie wyższym. Nowe prawo – aktualne problemy, Pakuła J. (red.), Toruń 2012, s. 150].

Wracając do kwalifikacji trzeciego stopnia (doktoranckich), zdefiniowane zostają one w art. 2 ust. 1 pkt 18h PSW jako uzyskanie – w drodze przewodu doktorskiego przeprowadzonego na podstawie art. 11 ust. 1 Ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z 14 marca 2003 r. [tekst jednolity: DzU z 2014 r., poz. 1852] – stopnia naukowego doktora w określonej dziedzinie nauki w zakresie dyscypliny nauki lub doktora sztuki określonej dziedziny sztuki w zakresie dyscypliny artystycznej, potwierdzone odpowiednim dyplomem. Z punktu widzenia zasad prawidłowej legislacji należy ocenić tę definicję jako albo wadliwą, albo niepotrzebną. W istocie bowiem nie definiuje ona podstawowej kwestii, czyli charakteru kwalifikacji trzeciego stopnia, a jedynie tryb ich uzyskania (odsyłając do właściwej ustawy) i potwierdzenia.

Doktorant jest definiowany jako uczestnik studiów doktoranckich [art. 2 ust. 1 pkt 18l PSW]. Uczelnia wydaje dyplomy ukończenia studiów doktoranckich [art. 6 ust. 1 pkt 6 PSW].

Zgodnie z art. 196 ust. 6 PSW organizację i tok studiów doktoranckich w zakresie nieuregulowanym w ustawie oraz w odrębnych przepisach określa regulamin studiów doktoranckich. Regulamin uchwala senat uczelni, a w jednostce naukowej – rada naukowa, co najmniej pięć miesięcy przed rozpoczęciem zajęć. Do uchwalenia rzeczonego regulaminu stosuje się odpowiednio przepisy art. 161 i 162 PSW.

Studia doktoranckie mogą prowadzić jednostki organizacyjne uczelni oraz jednostki naukowe posiadające uprawnienie do nadawania stopnia doktora habilitowanego w zakresie dyscyplin odpowiadających temu uprawnieniu [art. 195 ust. 1 PSW]. Studia te mogą być studiami środowiskowymi, prowadzonymi przez jednostki organizacyjne uczelni oraz jednostki naukowe, z których każda spełnia wyżej wymienione wymagania. Szczegółowy podział zadań związanych z prowadzeniem studiów doktoranckich oraz sposób ich finansowania określa umowa zawarta między tymi jednostkami [art. 195 ust. 2 PSW]. Studia doktoranckie są prowadzone jako studia stacjonarne albo niestacjonarne [art. 195 ust. 4 PSW], trwają przy tym od 2 do 4 lat [art. 195 ust. 4a PSW]. Tworzone są one przez rektora na wniosek rady jednostki organizacyjnej, a w jednostkach naukowych – przez dyrektora jednostki na wniosek rady naukowej jednostki [art. 195 ust. 6 PSW].

Istota studiów doktoranckich

Powyższe unormowania nie pozwalają stworzyć pełnej definicji czy też dokładnie poznać istoty studiów doktoranckich, a zwłaszcza charakteru tego stosunku. Konieczne staje się więc sięgnięcie do dorobku nauki i orzecznictwa, zwłaszcza w przedmiocie ustalenia więzi łączącej doktoranta z uczelnią.

Jak zauważa prof. Michał Skąpski, „doktoranci nie są związani z uczelnią stosunkiem pracy, lecz administracyjnoprawnym stosunkiem uczestnictwa w studiach prowadzonych przez uczelnię. Między doktorantem a uczelnią istnieje stosunek administracyjnoprawny, którego źródłem jest akt administracyjny przyjęcia na studia. Różnice w porównaniu z innymi rodzajami studiów nie uprawniają do stwierdzenia, że studia doktoranckie nie są jedną z form pobierania nauki” [Skąpski M., Charakter prawny studiów doktoranckich, „Państwo i Prawo” 1998, nr 2, s. 68; tenże, Glosa do wyroku SN z 6 września 2000 r., II UKN 699/99, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2001, nr 4, poz. 58]. Nawiązanie stosunku między uczelnią (instytutem badawczym) a kandydatem na studia doktoranckie (przyszłym doktorantem) następuje w drodze decyzji administracyjnej komisji rekrutacyjnej [art. 196 ust. 3 PSW]. Podobnie stwierdził Trybunał Konstytucyjny (dalej: TK) w wyroku z 25 kwietnia 2005 r. [SK 51/03] – „stosunek prawny łączący uczelnię i doktoranta ma charakter szczególny i odrębny od stosunku pracy, o czym świadczy jego uregulowanie przepisami szczególnymi zamiast poddania go reżimowi kodeksu pracy. Jest to stosunek administracyjnoprawny ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami”. Tym samym TK odrzucił rozumienie relacji łączącej uczelnię z doktorantem jako stosunku pracy, wyraźnie zaznaczając, że „samodzielne prowadzenie przez doktoranta zajęć dydaktycznych nie może być utożsamiane ze świadczeniem pracy. Skoro stosunek prawny łączący doktoranta z uczelnią nie jest stosunkiem pracy, a prowadzenie zajęć dydaktycznych służy wykształceniu w doktorancie cech niezbędnych osobie ubiegającej się o stopień naukowy doktora, nie może być ono uznane za »pracę« w znaczeniu, w jakim terminem tym posługuje się Konstytucja”.

Powyższe twierdzenie TK – z którego można wywnioskować, że przesłankę wykluczenia uznania powyższej więzi za stosunek pracy, w rozumieniu tego pojęcia w konstytucji, stanowi to, iż prowadzone przez doktoranta zajęcia służą przede wszystkim wykształceniu w doktorancie niezbędnych cech – jest w istocie dyskusyjne. Wątpliwości te pogłębia dodatkowo sam TK, wskazując, że cel pracy – jakim jest zdobycie doświadczenia i wiedzy przez doktoranta – nie jest przyczyną nieuznawania czynności wykonywanych przez doktoranta za stosunek pracy, lecz argumentem – obok braku charakteru stosunku pracy – niekwalifikowania tych czynności jako „pracy” w sensie konstytucyjnym. Trybunał w tym wyroku dostrzega więc widocznie, lecz nie wskazuje w uzasadnieniu, inną – poza celem wykonywanej pracy – przesłankę nieuznania pracy doktoranta za „pracę” w ujęciu ustawy zasadniczej. Argumentacja TK wydaje się dyskusyjna, ponieważ praktycznie w każdym przypadku istnienia stosunku pracy osoba wykonująca świadczenie nabywa pewne umiejętności i kompetencje. To, że w przypadku studiów doktoranckich nabycie pożądanych cech przez doktoranta, w tym poprzez prowadzenie przez niego zajęć dydaktycznych, jest podstawowym celem jego studiów, nie przekreśla faktu, iż pozostaje to: a) pracą, b) wykonywaną na rzecz swojego pracodawcy, jakim jest w tym przypadku uczelnia, c) pod kierownictwem uczelni, d) w określonym miejscu, e) w określonym czasie, f) za wynagrodzeniem [Skąpski M., Charakter prawny studiów…, s. 70-71], co spełnia w świetle prawa pracy [zob. Barzycka-Banaszczyk M., Prawo pracy, Warszawa 2010, s. 49-50] przesłanki uznania stosunku zobowiązaniowego łączącego doktoranta z uczelnią za stosunek pracy czy też posiadający elementy stosunku pracy. W istocie relacja ta jest stosunkiem dobrowolnym. Zauważa to także sam Trybunał Konstytucyjny, w powyższym wyroku z 25 kwietnia 2005 r. stwierdzając, że element prowadzenia zajęć „jest dobrowolnie akceptowany przez osobę decydującą się na podjęcie studiów. Każdy przyjmowany jest na studia doktoranckie wskutek własnej inicjatywy, równoznacznej wszak ze zgodą na wypełnianie obowiązków i korzystanie z praw wynikających z odpowiednich aktów normatywnych. Nikt nie ma obowiązku być doktorantem. Każde studia mają swój regulamin i plan, ustalane przez właściwe władze uczelni, a dokumenty te – określające między innymi prawa i obowiązki osoby podejmującej kształcenie – są jawne i dla niej dostępne od chwili podjęcia starań o przyjęcie na studia”. Ponadto stosunek łączący doktoranta z uczelnią jest ciągły, nierzadko odpłatny (stypendia doktoranckie), o ściśle osobistym charakterze, ukształtowany wolą stron (przyjęcie na studia doktoranckie, jak wspomniano, jest dobrowolne), wynika z niego zobowiązanie starannego działania, zawiera elementy podporządkowania i związane są z nim inne stosunki prawne (np. ubezpieczeniowe).

Za administracyjnoprawnym, studenckim, a nie pracowniczym charakterem omawianego stosunku prawnego przemawia z kolei ukształtowanie odpowiedzialności dyscyplinarnej dla doktorantów analogicznie jak dla innych studentów – nie zaś pracowników. Potwierdza to także model własnej reprezentacji doktorantów jako samorządu doktorantów [art. 208 i art. 209 PSW].

Trafniejsze wydaje się więc trafniejsze ujęcie relacji doktorant – uczelnia (instytut badawczy), jako w istocie administracyjnoprawnej, jednak z pewnymi elementami stosunku pracy, które aktualnie uznaje się za nierelewantne prawnie, w związku z faktem, że celem pracy doktoranta nie jest uzyskanie wynagrodzenia, lecz wiedzy i doświadczenia. Podkreśla to art. 201 ust. 2 pkt 2 PSW delegujący na właściwego ministra określenie zajęć fakultatywnych „rozwijających umiejętności dydaktyczne lub zawodowe” doktoranta.

Warto zaznaczyć, że przy okazji ostatnich nowelizacji PSW elementy stosunku pracy i wynikające stąd konsekwencje nie zostały przez ustawodawcę dostrzeżone (poza ewentualnie art. 198 PSW). Wprost przeciwnie, w art. 197 ust. 3 PSW stwierdzono, że „uczestnicy studiów doktoranckich [ale tylko – przyp. aut.] prowadzonych w uczelni mają także obowiązek odbywania praktyk zawodowych w formie prowadzenia zajęć dydaktycznych lub uczestniczenia w ich prowadzeniu. Maksymalny wymiar zajęć dydaktycznych prowadzonych przez doktorantów nie może przekraczać dziewięćdziesięciu godzin rocznie”. Niewywiązywanie się z tego obowiązku może być podstawą skreślenia z listy uczestników studiów doktoranckich [art. 197 ust. 4 PSW].

Po nowelizacji ustawy z 2011 r. także z doktorantami (studentami trzeciego stopnia) uczelnia lub jednostka naukowa musi zawierać – w formie pisemnej – umowy regulujące warunki odpłatności za studia [art. 195 ust. 10 PSW]. Wzmacnia to z kolei więź cywilnoprawną studenta z uczelnią. Co istotne, umowa taka musi być zawierana zarówno ze studentami studiów doktoranckich niestacjonarnych, jak i stacjonarnych (w tym drugim przypadku regulować będzie zwłaszcza po stronie doktoranta kwestię opłat dodatkowych). Podobnie jak przy umowach zawieranych przez studentów innych stopni [art. 160 ust. 3 PSW] wskazana umowa powinna szczegółowo określać obowiązki uczelni względem doktoranta, np. świadczone usługi oraz zakres umiejętności i wiedzy, jaki zostanie doktorantowi przekazany za wniesioną opłatę. Roszczeń z tytułu powyższych umów dochodzić można na drodze sądowej [wyrok TK z 5 października 2005 r., SK 39/05], zaś same umowy podlegają badaniu pod kątem klauzul abuzywnych przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w związku z tym, że doktorant jest uznawany w tym zakresie za konsumenta, a uczelnia za przedsiębiorcę [zob. wyroki SOKiK z: 12 grudnia 2005 r., XVII Amc 80/04; 25 stycznia 2006 r., XVII Amc 96/04; 3 marca 2008 r., XVII Amc 269/07]. Do umowy o świadczeniu usług edukacyjnych stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu [art. 750 k.c.]. Wprowadza to element cywilnoprawny do stosunku administracyjnoprawnego łączącego uczelnię z doktorantem.

Stacjonarne studia doktoranckie na uczelniach publicznych oraz w publicznych jednostkach naukowych są bezpłatne [art. 195 ust. 8 PSW]. Z kolei zgodnie z art. 195 ust. 9 PSW „niestacjonarne studia doktoranckie mogą być odpłatne. Wysokość opłat nieprzekraczającą kosztów kształcenia ustala rektor uczelni lub dyrektor jednostki naukowej, w której są prowadzone te studia”. Uwzględnić przy tym należy – stosownie do art. 70 ust. 2 konstytucji – że zasadą jest bezpłatność studiów doktoranckich. Warto zaznaczyć, że z brzmienia art. 195 ust. 9 PSW wynika, iż rektor uczelni lub dyrektor jednostki naukowej ustala w zarządzeniu jedynie wysokość opłat, nieprzekraczającą kosztów kształcenia – lecz nie rozstrzyga generalnie, czy studia niestacjonarne są płatne, czy bezpłatne.

Cel studiów doktoranckich

 Analizując cel studiów trzeciego stopnia, należy wskazać, że zdaniem Trybunału Konstytucyjnego „celem [tym] jest uzyskanie przez doktoranta stopnia naukowego oraz przygotowanie go do prowadzenia samodzielnej pracy zarówno naukowej, jak i dydaktycznej. Dla realizacji tego celu uczelnia może tak kształtować plan tych studiów, by osoba na nich kształcona po pierwsze miała kwalifikacje wystarczające do zdania egzaminów doktorskich, po wtóre do przedłożenia rozprawy doktorskiej i jej publicznej obrony, po trzecie zaś do podjęcia samodzielnej pracy naukowo-badawczej i dydaktycznej. Taki też jest cel unormowań zawartych w rozporządzeniu doktoranckim, przewidującym samodzielne prowadzenie zajęć dydaktycznych jako jeden z elementów kształcenia, pozostający w związku z ustawowymi zadaniami uczelni” [wyrok TK z 25 kwietnia 2005 r., SK 51/03]. Lektura art. 2 ust. 1 pkt 18h PSW wskazuje jednak, że współcześnie nacisk kładzie się przede wszystkim na zdobycie przez doktoranta stopnia naukowego, a nie na jego samorozwój. Niemniej analiza Trybunału nie straciła całkowicie na aktualności, o czym świadczy par. 3 Rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach i jednostkach naukowych z 1 września 2011 r. [tekst jednolity: DzU z 2015 r., poz. 172], zgodnie z którym studia doktoranckie stwarzają warunki do:

1) prowadzenia samodzielnych badań naukowych, w tym także poza jednostką prowadzącą kształcenie;
2) współpracy naukowej w zespołach badawczych, w tym również międzynarodowych;
3) przygotowania przez doktoranta publikacji naukowej w formie książki lub co najmniej jednej publikacji naukowej przyjętej do druku w recenzowanym czasopiśmie naukowym o zasięgu co najmniej krajowym lub w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji naukowej lub publicznej prezentacji dzieła artystycznego;
4) realizacji programu studiów, obejmującego zajęcia obowiązkowe, fakultatywne i praktyki zawodowe;
5) przygotowania do egzaminów doktorskich oraz przygotowania rozprawy doktorskiej pod opieką promotora albo promotora i promotora pomocniczego;
6) uczestniczenia w życiu środowiska naukowego w kraju i za granicą.

Stanowisko to potwierdza również par. 5 ust. 1 wyżej wymienionego rozporządzenia, stanowiący, że realizacja programu studiów doktoranckich przygotowuje do pracy o charakterze badawczym lub badawczo-rozwojowym, a w szczególności prowadzi do osiągnięcia efektów kształcenia w zakresie:

1) wiedzy na zaawansowanym poziomie, o charakterze podstawowym dla dziedziny związanej z obszarem prowadzonych badań naukowych, obejmującej najnowsze osiągnięcia nauki lub sztuki, oraz o charakterze szczegółowym, odpowiadającej obszarowi prowadzonych badań naukowych, obejmującej najnowsze osiągnięcia nauki lub sztuki;
2) umiejętności związanych z metodyką i metodologią prowadzenia badań naukowych;
3) kompetencji społecznych odnoszących się do działalności naukowo-badawczej i społecznej roli uczonego lub artysty.

Paragraf 5 ust. 2 tego aktu stanowi jednak, że realizacja programu studiów doktoranckich na uczelni przygotowuje także do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego i prowadzi do osiągnięcia efektów kształcenia w zakresie umiejętności związanych z metodyką i techniką prowadzenia zajęć dydaktycznych, w tym z wykorzystaniem nowych technologii w kształceniu studentów.

Przygotowanie do samodzielnej pracy naukowej (posiadanie kwalifikacji trzeciego stopnia) jest stwierdzane – zgodnie z Ustawą o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki z 14 marca 2003 r. [tekst jednolity: DzU z 2014 r., poz. 1852] – poprzez nadanie stopnia naukowego w drodze przewodu doktorskiego, którego warunkiem wszczęcia jest posiadanie wydanej lub przyjętej do druku publikacji naukowej w formie książki lub co najmniej jednej publikacji naukowej w recenzowanym czasopiśmie naukowym o zasięgu co najmniej krajowym albo w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji naukowej lub publicznej prezentacji dzieła artystycznego, co powinno nastąpić najpóźniej w trakcie studiów doktoranckich, jeśli doktorant posiadł umiejętności i wiedzę umożliwiające zdanie egzaminu doktorskiego, przedstawienie i obronę pracy doktorskiej oraz zdanie egzaminu z nowożytnego języka obcego (lub posiada określony certyfikat potwierdzający jego znajomość).

Podsumowanie

Studia doktoranckie (trzeciego stopnia) są formą przygotowania studenta do prowadzenia samodzielnej pracy – zarówno naukowej, jak i dydaktycznej – w danej dyscyplinie naukowej lub artystycznej, jak również zdobycia przez niego ogólnej wiedzy teoretycznej z danej dyscypliny oraz umiejętności oryginalnej i twórczej analizy. Stosunek łączący doktoranta z uczelnią lub jednostką naukową jest stosunkiem administracyjnym, zaś w zakresie świadczonych usług i opłat za nie – cywilnoprawnym. Występują również elementy charakterystyczne dla stosunku pracy, choć aktualnie tego typu relacja między wskazanymi podmiotami nie ma miejsca.