Chociaż ukończenie studiów doktoranckich nie jest wymagane do aplikowania na wszystkie stanowiska nauczycieli akademickich i istnieją możliwości zatrudnienia w tym charakterze osób bez stopnia doktora, to doktorat jest naturalnym wyborem absolwentów zainteresowanych działalnością naukową i dydaktyczną. Polski ustawodawca nie określił jednoznacznie naukowej ścieżki kariery. W zdecydowanej większości przypadków polega ona jednak na ukończeniu studiów doktoranckich, obronie pracy doktorskiej i uzyskaniu stopnia naukowego, a następnie poszukiwaniu zatrudnienia naukowego lub naukowo-dydaktycznego.

W ostatnich latach zaobserwować można daleko idące zmiany dotyczące zarówno studiów doktoranckich, jak i konkursów na stanowiska nauczycieli akademickich. Znacząco wzrosła liczba osób rozpoczynających studia trzeciego stopnia, a pojawienie się studiów tego rodzaju w trybie niestacjonarnym skutkowało ich umasowieniem. Nawet biorąc pod uwagę, że jedynie część spośród osób rozpoczynających te studia uzyskuje stopień naukowy, to liczba wypromowanych doktorów zdecydowanie przekracza możliwości zatrudnienia na uczelniach i w jednostkach naukowych.

Według obowiązujących przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym (art. 118a ust. 1 ustawy) zatrudnienie na stanowisku nauczyciela akademickiego w zasadzie następuje w wyniku konkursu. Wymagania przewidziane w poszczególnych konkursach różnią się od siebie, ale w zdecydowanej większości przypadków są skoncentrowane wokół osiągnięć naukowych i doświadczenia dydaktycznego. Nawet w przypadku braku wymagania przeprowadzenia konkursu albo w przypadku hipotetycznego uchylenia ustawowego obowiązku jego przeprowadzenia powyższe dwa wymagania należy uznać za konieczne warunki, jakie powinna spełniać osoba na stanowisku naukowo-dydaktycznym. Można postawić pytanie, czy studia doktoranckie rzeczywiście pozwalają na zdobycie wiedzy i umiejętności w tym zakresie.

Cel i funkcja studiów doktoranckich

W żadnym z przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW) nie wskazano, czemu służą studia doktoranckie i jaki ma być ich rezultat. W artykule 201 ust. 1 PSW upoważniono ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego do określenia m.in. warunków i trybu organizowania, prowadzenia i odbywania studiów doktoranckich. Na tej podstawie wydano Rozporządzenie w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach i jednostkach naukowych z 1 września 2011 r. W jego § 5 ust. 1 stwierdzono, że studia doktoranckie przygotowują do pracy o charakterze badawczym lub badawczo-rozwojowym. Z kolei w § 5 ust. 2 wskazano, że realizacja studiów doktoranckich na uczelni przygotowuje do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego.

Według przepisów powyższego paragrafu studia doktoranckie mają prowadzić do osiągnięcia tzw. efektów kształcenia we wskazanym tam zakresie. Nie przytaczając treści przepisów, sformułowanych w sposób zdecydowanie zbyt skomplikowany w porównaniu z ich treścią, można stwierdzić, że do powyższego zakresu należą trzy obszary: wiedza, badania naukowe i kompetencje społeczne uczonego. W przypadku studiów prowadzonych na uczelni występuje czwarty z obszarów, którym jest dydaktyka. Ponieważ jednak nie wskazano, jakie mają być efekty kształcenia, a sformułowanie przepisów pozostaje na wysokim poziomie ogólności, mają one przede wszystkim charakter deklaracji. Podobnie należy ocenić regulacje § 3 rozporządzenia, w którym stwierdzono, że studia doktoranckie „stwarzają warunki” do realizacji określonych celów. Powyższe sformułowanie sprawia, że ten przepis ma przede wszystkim charakter postulatu. Rzeczywisty kształt studiów doktoranckich wynika z przepisów zawierających jednoznaczne obowiązki uczelni i uczestników, ale przede wszystkim – z istniejącej praktyki.

Obowiązek uczęszczania na zajęcia dydaktyczne

Według art. 195 ust. 5 PSW doktoranci uczestniczą w zajęciach dydaktycznych. W ustawie nie określono, jaki ma być zakres i przedmiot tych zajęć. Jest to unormowane w § 3 Rozporządzenia w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach i jednostkach naukowych. Łączny wymiar zajęć obowiązkowych, fakultatywnych i praktyk zawodowych objętych programem studiów ma odpowiadać od 30 do 45 punktów ECTS. Wśród nich co najmniej 15 godzin ma obejmować zajęcia fakultatywne. Ponadto wymieniono dwa rodzaje zajęć fakultatywnych: rozwijające umiejętności zawodowe – przygotowujące do pracy o charakterze badawczym lub badawczo-rozwojowym, oraz rozwijające umiejętności dydaktyczne – przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego. Wymiar każdych zajęć z dwóch wymienionych kategorii ma odpowiadać co najmniej 5 punktom ECTS. Wymiar ten należy ocenić jako znikomy.

W praktyce w ramach studiów doktoranckich występują bardzo zróżnicowane formy edukacji. W zasadzie zawsze należą do nich seminaria doktoranckie. Poza tym z reguły przewidziany jest obowiązek uczęszczania na zajęcia o charakterze teoretycznym, przede wszystkim w formie wykładów. W tym zakresie wymagania stawiane doktorantom i ich aktywność na uczelni są podobne jak w przypadku studentów.

Dla dalszej pracy naukowej i dydaktycznej niezwykle przydatne są w szczególności zajęcia o charakterze warsztatowym, dotyczące np. prowadzenia zajęć dydaktycznych, opracowywania publikacji naukowych, pozyskiwania środków na finansowanie badań. Niewielka liczba takich zajęć i preferowanie wykładów z zakresu wiedzy teoretycznej wydają się uwarunkowane dwoma czynnikami. Pierwszym jest ich kosztochłonność, która łącznie z rachunkiem ekonomicznym uczelni i swobodą w zakresie doboru rodzaju zajęć skutkuje przewagą form wykładowych. Drugim, nie mniej istotnym, jest jednak zróżnicowanie w grupie samych doktorantów, którzy w zależności od indywidualnych planów życiowych i kierunku prowadzonych badań naukowych są w różnym stopniu zainteresowani umiejętnościami poszczególnego rodzaju. W rezultacie nawet uczestnicy studiów trzeciego stopnia na jednym kierunku nie mają wspólnego interesu w zdobywaniu umiejętności określonego rodzaju i nie postulują ich prowadzenia przez uczelnię.

Prowadzenie badań naukowych

Według art. 197 ust. 2 PSW do podstawowych obowiązków doktorantów należy realizowanie programu studiów doktoranckich, w tym prowadzenie badań naukowych i składanie sprawozdań z ich przebiegu. W praktyce obowiązki doktorantów w tym zakresie są znacznie zróżnicowane, w szczególności w zależności od dziedziny wiedzy, którą reprezentują. W przypadku nauk eksperymentalnych z reguły wymagana jest faktyczna praca naukowa na uczelni, zwykle w zespole badawczym. Z kolei od doktorantów nauk społecznych i humanistycznych oczekuje się raczej samodzielnej aktywności naukowej, mającej rezultat w postaci publikacji opracowanych na podstawie badań źródłowych i literatury przedmiotu.

Co interesujące, w ustawie nie wyodrębniono najważniejszego – wydawałoby się – z celów studiów doktoranckich, jakim jest niewątpliwie opracowanie rozprawy doktorskiej. Ustawodawca wyszedł najwidoczniej z założenia, że jest to element tak oczywisty, iż nie wymaga osobnej wzmianki, a uregulować należy jedynie pozostałe obowiązki na studiach trzeciego stopnia. W rezultacie lektura przepisów ustawy może prowadzić do wniosku, że ze swoich obowiązków będzie wywiązywał się doktorant, który rozprawy doktorskiej w ogóle nie napisze.

Prowadzenie zajęć dydaktycznych

Zgodnie z art. 197 ust. 3 PSW uczestnicy studiów doktoranckich prowadzonych na uczelni mają obowiązek odbywania praktyk zawodowych w formie prowadzenia zajęć dydaktycznych lub uczestniczenia w ich prowadzeniu. Z jednej strony można zauważyć, że powyższy obowiązek obciąża wszystkich doktorantów, w tym również niestacjonarnych. Ustawodawca przyjął zatem, że każdy uczestnik studiów doktoranckich powinien zdobyć pewne minimalne doświadczenie dydaktyczne, przy czym w samej ustawie nie określono jego zakresu, w szczególności wymiaru czasowego. Uregulowano to w rozporządzeniu w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich. W paragrafie 6 ust. 1 stwierdzono, że wymiar praktyk dydaktycznych nie może być mniejszy niż 10 oraz większy niż 90 godzin rocznie. Jednocześnie wyraźnie wskazano, że praktyki mogą polegać zarówno na prowadzeniu zajęć dydaktycznych, jak i na uczestniczeniu w ich prowadzeniu.

Dopuszczenie drugiej z wymienionych wyżej form realizacji praktyk dydaktycznych sprawia, że w wielu przypadkach ich zaliczenie staje się fikcją. Pojęcie uczestniczenia w prowadzeniu zajęć jest tak nieprecyzyjne, że można przez nie rozumieć wiele różnorodnych sytuacji, w tym takie, w których umiejętności dydaktyczne są kształtowane w znikomym stopniu.

W przypadku wielu uczelni liczba doktorantów jest tak duża, że nie istnieje możliwość zapewnienia im zdobycia rzeczywistego doświadczenia dydaktycznego, nawet w wymiarze niewielkiej liczby przeprowadzonych samodzielnie zajęć. Z drugiej strony wielu uczestników studiów trzeciego stopnia nie jest zainteresowanych praktykami dydaktycznymi. W niektórych przypadkach wydaje się to wynikać z zainteresowania karierą wyłącznie naukową, z pominięciem dydaktyki. W innych sytuacjach, dotyczących przede wszystkim kierunków społecznych, przyczyną jest podjęcie studiów doktoranckich wyłącznie w celu zdobycia stopnia naukowego i specjalizacji w określonej dziedzinie mającej znaczenie praktyczne (prawo, ekonomia, zarządzanie) i brak zainteresowania dalszą aktywnością w nauce.

Wobec niezbyt rozbudowanych regulacji ustawowych rzeczywisty wymiar prowadzonych przez doktorantów zajęć jest bardzo zróżnicowany. Wynika zarówno ze specyfiki uczelni i danej jednostki organizacyjnej, jak i z potrzeb dydaktycznych. Prowadzi to do daleko idących różnic między doktorantami. Część z nich zajmuje się dydaktyką w tak znacznym wymiarze, że niemal wyłącza to możliwość prowadzenia badań naukowych i przygotowywania pracy doktorskiej. Inni doktoranci nie prowadzą zajęć dydaktycznych w ogóle, a ich doświadczenie w tym zakresie po ukończeniu studiów jest znikome.

Podsumowanie

Niezależnie od trybu prowadzącego do zatrudnienia w charakterze nauczyciela akademickiego nie ulega wątpliwości, że osoba na takim stanowisku powinna mieć umiejętności w zakresie zarówno naukowym, jak i dydaktycznym. Ponadto przemiany zachodzące w obszarze nauki i szkolnictwa wyższego sprawiają, że wymagania stawiane naukowcom rosną. Oczekuje się od nich kompetencji społecznych i językowych, umiejętności w zakresie pozyskiwania grantów badawczych czy współpracy międzynarodowej.

Nie sposób jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy studia doktoranckie kształtują powyższe kompetencje. Zależy to bowiem od szczególnych okoliczności występujących w danym przypadku. Są one zróżnicowane nawet w obrębie tej samej jednostki organizacyjnej danej uczelni. Nie wydaje się możliwe, aby dało się zapewnić wysoki, równomierny stopień rozwoju uczestników studiów doktoranckich wyłącznie na podstawie regulacji ustawy czy rozporządzeń. Z całą pewnością nie jest możliwe kształtowanie umiejętności naukowych i dydaktycznych w warunkach umasowienia studiów doktoranckich, prowadzących do pozbawienia znacznej części ich uczestników możliwości prowadzenia zajęć dydaktycznych czy ograniczenia kontaktu z promotorem pracy doktorskiej.

W szczególności jednak można zapytać, czy rzeczywiście konieczne jest ukształtowanie studiów doktoranckich wyłącznie jako przygotowania do dalszej pracy naukowej i dydaktycznej. Nawet w przypadku ograniczenia liczby uczestników studiów trzeciego stopnia będzie ona zbyt duża, aby wszyscy ich absolwenci zostali zatrudnieni na stanowiskach nauczycieli akademickich. Być może należałoby rozważyć wprowadzenie studiów doktoranckich o profilu ukierunkowanym na pracę badawczą w branżach innych niż edukacja.