Plagiat – aspekty prawne
W dobie powszechnego dostępu do internetu plagiaty stanowią coraz większy problem. Część osób nie zdaje sobie sprawy z faktu, że większość materiałów znajdujących się w sieci jest chroniona prawem autorskim, nawet w przypadku gdy autor nie opatrzył ich specjalną informacją. Samo korzystanie z dzieł innej osoby nie jest prawnie zabronione i nie rodzi negatywnych konsekwencji dla korzystającego – pod warunkiem przestrzegania kilku zasad.
Przedmiotem artykułu są prawne aspekty zjawiska plagiatu. W pierwszej części omówione zostanie pojęcie plagiatu i jego rodzaje oraz zasada dozwolonego użytku. Druga część artykułu poświęcona jest odpowiedzialności za popełnienie plagiatu, w tym praktycznym aspektom występowania tego zjawiska, m.in. w działalności akademickiej.
Rodzaje plagiatu
Pojęcie plagiatu nie jest terminem języka prawnego – nie zostało zdefiniowane w żadnym akcie normatywnym. Z języka łacińskiego, w którym słowo plagiatus oznacza skradziony, powszechnie przyjmuje się, że plagiatem jest przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu – w całości albo w części [źródło 3.].
Ze względu na sposób popełnienia plagiatu, czyli niezgodnego z prawem wykorzystania cudzej twórczości, wyróżnia się plagiat jawny oraz ukryty. Plagiat jawny polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w dużej jego części w niezmienionej postaci albo z niewielkimi zmianami. Natomiast plagiat ukryty to reprodukcja istotnych elementów treści cudzego utworu – innymi słowy: plagiator przejmuje tylko fragmenty cudzego utworu, nie podając przy tym prawdziwego autora oraz źródła zapożyczenia. Wyróżnia się następujące rodzaje plagiatu ukrytego [źródło 3.]:
plagiat redakcyjny – polega na „sklejeniu” cudzego dzieła, wkładem twórczym plagiatora jest jedynie zmontowanie i scalenie kilku utworów jednego lub większej liczby autorów;
plagiat inkorporacyjny – to wcielenie do własnego utworu cytatów pochodzących z prac innych autorów, bez podania źródła, nazwiska autora oraz oznaczenia cudzysłowem;
plagiat adaptacyjny – polega na twórczym opracowaniu cudzego utworu poprzez przeniesienie go na inną technikę artystyczną, np. książki w formie filmu kinowego, bez zgody autora pierwowzoru;
plagiat współautorski – zespolenie cudzych i własnych elementów utworów autorskich niepozwalające na wyraźne wyodrębnienie elementów, które zostały przywłaszczone;
plagiat informacyjny – polega na stworzeniu własnego dzieła poprzez przejęcie niechronionej przez prawo autorskie warstwy informacyjnej albo metodologicznej cudzego dzieła, a następnie na autorskim opracowaniu tych elementów bez podania źródła informacji.
Plagiatu można również dokonać w sposób częściowy (bezprawne przejęcie niektórych elementów cudzego utworu) albo całkowity (całkowite przejęcie twórczości innej osoby i podpisanie utworu swoim nazwiskiem). Należy również wspomnieć o zjawisku tzw. autoplagiatu (skopiowanie własnego utworu i ponowne przedstawienie czegoś, co już raz zostało opublikowane).
Prawa autorskie
Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienia praw autorskich – ich ochrony oraz sankcji za naruszenie – jest Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. [tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 666], dalej: „UoPA”. Z artykułu 16 pkt 1 i 2 tej ustawy wynika, że prawo do autorstwa utworu oraz do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo przysługuje wyłącznie twórcy, czyli autorowi danego dzieła. Natomiast art. 8 ust. 2 UoPA konstytuuje domniemanie, iż „twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu”. Na gruncie przepisów tej ustawy rozróżnia się autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe.
Autorskie prawa osobiste są ściśle związane z osobą twórcy, nie można ich zbyć ani się ich zrzec, np. na rzecz innej osoby. Zgodnie z art. 16 UoPA „jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią ograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu,
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu”.
Z kolei istotą autorskich praw majątkowych jest to, że twórcy danego utworu przysługuje wyłączne prawo do korzystania z niego i do rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z tego utworu [art. 17 UoPA]. UoPA nie definiuje bezpośrednio pojęcia „pola eksploatacji utworu” – w art. 50 jedynie wymienia przykłady pól eksploatacji, które powinny być traktowane jako odrębne, np. w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu: wytwarzanie egzemplarzy utworu określoną techniką, w tym techniką drukarską, reprograficzną, cyfrową oraz zapisu magnetycznego. Pola eksploatacji są to poszczególne sposoby korzystania z utworu, np. publikacja artykułu na stronie internetowej, wydanie utworu w formie książki albo emisja filmu. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż zakres majątkowych praw autorskich jest doprecyzowany przez dalsze przepisy UoPA dotyczące dozwolonego użytku prywatnego (art. 23) oraz dozwolonego użytku publicznego (art. 24-35), w tym tzw. prawa cytatu, o których mowa w dalszej części artykułu.
Z powyższego wynika, że przedmiotem praw autorskich jest utwór. Pojęcie utworu zostało zdefiniowane w UoPA jako „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia” [art. 1 ust. 1 UoPA]. Przedmiotem prawa autorskiego są w szczególności utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); plastyczne; fotograficzne; lutnicze; wzornictwa przemysłowego; architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne; muzyczne i słowno-muzyczne; sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne oraz audiowizualne (w tym filmowe) [art. 1 ust. 2 UoPA]. Należy podkreślić, że stosownie do treści art. 1 ust. 21 UoPA objęty ochroną może zostać wyłącznie sposób wyrażenia, natomiast nie są objęte ochroną: odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania ani też koncepcje matematyczne. Przedmiotem ochrony jest również opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka albo adaptacja [art. 2 ust. 1 UoPA]. Ponadto, stosownie do treści art. 3 UoPA, przedmiotem prawa autorskiego są np. zbiory, antologie i bazy danych spełniające cechy utworu, jeśli przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie mają twórczy charakter.
Jednocześnie należy zauważyć, że prawo autorskie wyłącza spod ochrony pewne wytwory działalności ludzkiej. Zgodnie z art. 4 UoPA „nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
4) proste informacje prasowe”.
Wyłączenie spod ochrony prawa autorskiego stwarza możliwość korzystania z wymienionych powyżej źródeł bez konieczności uzyskania pozwolenia ich autorów oraz bez narażenia się na możliwość popełnienia plagiatu, oczywiście pod warunkiem podania źródła zapożyczenia, a w przypadku cytowania – również opatrzenia danego fragmentu cudzysłowem. Różnica polega na tym, że w przypadku korzystania z wyżej wymienionych utworów w celach innych niż objęte zakresem dozwolonego użytku, o którym mowa poniżej, nie trzeba uzyskiwać zgody ich autorów.
Zgodnie ze stanowiskiem doktryny „prawo autorskie chroni każdy przejaw twórczej i indywidualnej działalności człowieka. Nie chroni idei i pomysłów. Chronione może być jedynie ich oryginalne ujęcie, które zostaje wyrażone w konkretnym utworze. Dozwolone jest zatem kopiowanie stylu, techniki kompozytorskiej, pomysłu czy ogólnej idei utworu we własnym oryginalnym utworze. Konsekwencją może być wyraźne podobieństwo utworów. Nie musi to jednak oznaczać, że doszło do plagiatu. Można mówić co najwyżej o inspiracji” [Sewerynik, Nie wszystko…]. Zatem sam pomysł, np. na fabułę jakiejś powieści przygodowej, nie podlega ochronie na gruncie prawa autorskiego. Dopiero gdy przybierze on postać zmaterializowaną, tj. konkretnego utworu w postaci książki lub filmu, będzie przedmiotem prawa autorskiego. Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie, „nie jest plagiatem dzieło, które powstaje w wyniku zupełnie odrębnego, niezależnego procesu twórczego, nawet jeżeli posiada treść i formę bardzo zbliżoną do innego utworu. Możliwe są sytuacje, w których dwóch twórców, niezależnie od siebie, wykorzystuje w utworze ten sam pomysł i opracowuje go przy użyciu bardzo zbliżonych środków artystycznych, zwłaszcza, jeżeli dzieła dotyczą tego samego tematu albo tematów bardzo zbliżonych” [wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 1995 r., sygn. akt I ACr 620/95, LEX nr 62623]. Stąd też do plagiatu nie dojdzie w sytuacji stworzenia dwóch zbliżonych do siebie utworów, jeśli ich twórcy nie wiedzieli o ich równoległym tworzeniu i/lub istnieniu (tzw. twórczość równoległa). Twórczość równoległa wystąpi przykładowo w sytuacji, jeśli dwóch fanów piłki nożnej, niezależnie od siebie, namaluje obrazy przedstawiające tego samego piłkarza i odzwierciedlające okoliczności strzelenia gola decydującego o wyniku meczu. Należy pamiętać, że plagiatu nie można popełnić nieświadomie; plagiator ma świadomość, że dany utwór nie jest jego autorstwa, a mimo to posługuje się nim jak własnym. Utwór może również powstać w wyniku inspiracji dziełem innego artysty. W takim przypadku składniki utworu, z którego czerpano inspirację, można dostrzec, ale nie są one elementem dominującym. Przykładowo z utworem inspirowanym będziemy mieli do czynienia w sytuacji napisania książki opowiadającej losy postaci, będące jednocześnie kontynuacją historii bohatera publikacji napisanej przez inną osobę, ale tylko wtedy, gdy pierwowzór stanowi jedynie punkt wyjścia do stworzenia nowego dzieła. Takie dzieło jest utworem samoistnym i może być tworzone bez zgody autora utworu, z którego inspiracja została zaczerpnięta, pod warunkiem że nawiązując do oryginału, nie przejmuje od niego elementów twórczych. Ścisłe rozgraniczenie zakresu dzieła inspirowanego od opracowania będącego utworem zależnym (a więc wymagającego zgody twórcy utworu pierwotnego) może budzić problemy w praktyce. W wyroku
z 23 czerwca 1972 r. [I CR 104/72] Sąd Najwyższy stwierdził, że dany utwór można uznać za inspirowany, jeśli po twórczym przetworzeniu elementów utworu pierwotnego o charakterze dzieła inspirowanego decydują jego własne, indywidualne elementy.
Podkreślić przy tym należy, że ochrona na gruncie prawa autorskiego przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności [art. 1 ust. 4 UoPA]. Nie trzeba nigdzie zgłaszać powstania utworu ani rejestrować go, jak również nie jest wymaganie wniesienie opłaty zapewniającej autorowi ochronę. Tak samo powstanie ochrony nie jest uzależnione od uwidocznienia na danym utworze zastrzeżenia prawa autorskiego, tj. zaopatrzenia go w jakikolwiek symbol, znak albo dopisek, np. w postaci noty copyrightowej „©” [Flisak, Komentarz do art. 1…].
Zasada dozwolonego użytku i prawo cytatu
Artykuł 23 ust. 1 UoPA stanowi, że „bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym”. W praktyce jedną z podstawowych form tzw. dozwolonego użytku, szeroko wykorzystywaną np. w działalności naukowej i artystycznej, jest cytat. Cytatem jest przytoczenie we własnej pracy fragmentu albo całości cudzego utworu. Należy przy tym spełnić wymóg wynikający z art. 34 UoPA, zgodnie z którym można korzystać z cudzego utworu w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia twórcy oraz źródła. Ponadto, zgodnie z art. 261 UoPA, w granicach uzasadnionych celem informacji wolno korzystać z przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach oraz z fragmentów publicznych wystąpień i wykładów. Przepis ten nie upoważnia jednak do publikacji zbiorów takich utworów bez zgody ich autora. Natomiast art. 271 ust. 1-2 UoPA stanowi, że w celach dydaktycznych i naukowych wolno zamieszczać w podręcznikach, wypisach i antologiach rozpowszechnione drobne utwory albo fragmenty większych utworów, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia po stronie ich twórcy.
UoPA zezwala na wykorzystanie fragmentów cudzych utworów, jeśli służy to wyjaśnianiu, nauczaniu, analizie krytycznej (art. 29 w związku z art. 34 UoPA). Podstawowymi warunkami legalności cytatu są:
oznaczenie cytowanego utworu – wyodrębnienie zapożyczonego utworu lub jego części z własnego utworu, np. przez znak cudzysłowu lub inną czcionkę,
podanie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła (np. daty publikacji i nazwy wydawnictwa, adresu strony WWW). Podanie twórcy dzieła i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości, zaś twórcy nie przysługuje wynagrodzenie, chyba że UoPA stanowi inaczej [art. 34 UoPA]. Przykładowo, stosownie do treści art. 25 ust. 2 w związku z art. 25 ust. 1 pkt 1 lit. b i c UoPA, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia za korzystanie w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji z rozpowszechnionych już artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz z aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich.
Niespełnienie pierwszego ze wskazanych warunków zasadniczo będzie skutkować popełnieniem plagiatu. Natomiast braki lub niepełne informacje w zakresie drugiego warunku (np. niepodanie nazwiska, ale wskazanie za pomocą kursywy, że jest to fragment cudzego utworu) mogą prowadzić do naruszenia zasad cytowania oraz zarzutu nierzetelności naukowej. W przypadku kiedy zostaną przekroczone granice dozwolonego cytatu przez niezachowanie jego proporcji objętościowych albo celu, któremu ma on służyć, może zostać stwierdzone naruszenie autorskiego prawa majątkowego. Podkreślić należy, że stosownie do treści art. 35 UoPA „dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy” [art. 35 UoPA].
Z punktu widzenia działalności akademickiej istotny jest też art. 31 ust. 2 UoPA, na podstawie którego wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać za pomocą urządzeń znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej, zaś artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują żadnego wynagrodzenia. Powyższy przepis nie ma jednak zastosowania do korzystania z utworów podczas imprez reklamowych, promocyjnych ani wyborczych [zob. art. 31 ust. 3 UoPA].
Ponadto podkreślić należy, że zgodnie z UoPA „zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego” [art. 23 ust. 2 UoPA]. Należy zauważyć, że w stosunku do sformułowania „pojedyncze egzemplarze utworów” w kontekście wyżej wymienionego przepisu zgłaszane są liczne wątpliwości i uwagi krytyczne ze strony przedstawicieli doktryny prawa. Generalnie przyjmuje się, że powyższa regulacja nie może być odczytywana jako pozwolenie na sporządzanie tylko kopii materialnych (a więc wyłączenie możliwości sporządzania kopii cyfrowych danego utworu) ani też jako ograniczenie do korzystania tylko z jednej kopii utworu (tj. możliwość sporządzenia legalnej kopii tylko w postaci jednego egzemplarza utworu). Prawnicy zasadnie proponują, aby odczytywać powyższą regulację jako ograniczenie dla sporządzania „większej”, „dużej” czy też „nieograniczonej” ilości egzemplarzy utworu, aczkolwiek terminy te są nieostre [Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 23…].
Konsekwencje popełnienia plagiatu
Prawa autorskie są chronione przez system prawny, co oznacza, że ktoś, kto je narusza, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za to naruszenie: zarówno do odpowiedzialności cywilnej (a w konsekwencji np. zapłacenia autorowi odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia), jak i do odpowiedzialności karnej, ponieważ naruszenie praw autorskich jest czynem zabronionym. Ponadto należy zauważyć, że plagiat narusza nie tylko dobra osobiste autora przywłaszczonego utworu lub jego części, lecz stanowi również szkodę publiczną – poprzez wprowadzenie w błąd opinii publicznej w zakresie autorstwa dzieła – oraz obniża stopień zaufania społecznego do nauki [źródło 4.].
Ochronę przed takim działaniem reguluje w szczególności art. 78 i 79 UoPA. Podkreślić należy, że wina sprawcy nie wpływa na samo stwierdzenie zaistnienia plagiatu ani też nie stanowi przesłanki ustalenia odpowiedzialności za popełnienie tego czynu. Natomiast jej wystąpienie jest warunkiem zasądzenia na rzecz poszkodowanego stosownej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
1. Odpowiedzialność karna
Przestępstwo plagiatu reguluje wprost UoPA. Zgodnie z art. 115 ust. 1 tej ustawy „kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3”. Ponadto, stosownie do treści ust. 2 tego artykułu, „tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie”. Jak widać, oskarżenie o popełnienie przestępstwa z art. 115 UoPA grozi nawet za bezprawne zapożyczenie jedynie kontekstu bądź kilkunastu zdań cudzego utworu. Zatem odpowiedzialność karną ponosi ten, kto albo przywłaszcza sobie autorstwo cudzego utworu, albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu bądź artystycznego wykonania. Przypisanie sobie autorstwa całości lub części cudzego utworu musi być bezprawne, czyli niezgodne z przepisami prawa. Co do zasady nie dojdzie do popełnienia plagiatu w przypadku nieprecyzyjnego oznaczenia cudzego dzieła albo umiejscowienia przypisu lub innych uchybień niewskazujących wyraźnie na zamiar przywłaszczenia sobie autorstwa cudzego utworu [Szczotka, Twórczość naukowa…, s. 27]. Z kolei wprowadzenie w błąd polegać będzie na wytworzeniu wyobrażenia o autorstwie utworu niezgodnego ze stanem faktycznym. Może nastąpić zarówno przez działanie sprawcy, jak i przez zaniechanie. Co więcej, dla stwierdzenia przestępczego charakteru zachowania nie jest istotne, w jakiej części doszło do przywłaszczenia lub wprowadzenia w błąd co do autorstwa utworu. Jednakże charakter naruszenia powinien wpłynąć na wysokość kary.
Ponadto podkreślić należy, że przestępstwo plagiatu ścigane jest z oskarżenia publicznego. Wykrywając plagiat, władze odpowiedniej uczelni mają prawo, a nawet obowiązek powiadomić organy ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Zgodnie z art. 304 par. 1 Kodeksu postępowania karnego „każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję” [ustawa Kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 437].
2. Odpowiedzialność na gruncie prawa cywilnego
Należy zauważyć, że w sytuacji popełnienia plagiatu dochodzi jednocześnie do naruszenia autorskich praw osobistych oraz autorskich praw majątkowych twórcy. W przypadku autorskich praw osobistych twórcy ochronę przed takim działaniem sprawy stanowi art. 78 ust. 1 UoPA, zgodnie z którym osobie, której prawa autorskie zostały naruszone poprzez plagiat, przysługują dwa rodzaje roszczeń:
majątkowe: roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę bądź o zapłatę odpowiedniej sumy pieniędzy na wskazany przez twórcę cel społeczny;
niemajątkowe: roszczenie o zaniechanie działań naruszających dobra osobiste lub zagrażających takim naruszeniem, a w razie dopuszczenia się naruszenia – również roszczenie o usunięcie jego skutków, w szczególności publiczne złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.
Podkreślić należy, że ciężar dowodu spoczywa na osobie występującej w postępowaniu cywilnym jako powód (co do zasady jest nim twórca dzieła), który musi wykazać swoje autorstwo względem utworu stanowiącego przedmiot sporu sądowego. Ponadto „twórca może żądać od osoby, która naruszyła jego autorskie prawa majątkowe, zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione, potrójnej wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia; twórca może również żądać naprawienia wyrządzonej szkody, jeżeli działanie naruszającego było zawinione” [art. 79 ust. 1 UoPA].
Jednocześnie należy zauważyć, że przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego pomysłu albo metody twórczej w niektórych przypadkach może również naruszać dobra osobiste twórcy, w tym na przykład jego dobre imię lub wizerunek [art. 23 ustawy Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r., tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 380 ze zm.; dalej: „k.c.”]. Osoba, która czuje się poszkodowana, musi jednak wykazać, że naruszenie jest bezprawne, ponieważ stosownie do treści art. 24 k.c. „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne”.
Po śmierci twórcy, jeżeli nie wyraził on innej woli, z roszczeniem z tytułu naruszenia jego praw osobistych może wystąpić również jego współmałżonek, a w przypadku jego braku – kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa [art. 78 ust. 2 UoPA].
3. Odpowiedzialność dyscyplinarna
Prawo o szkolnictwie wyższym [ustawa z 27 lipca 2005 r., tekst jednolity: DzU 2016, poz. 1842] zwane dalej: „PSW”, jest jedyną polską ustawą, która wprost posługuje się terminem „plagiat”. Jednocześnie z jej przepisów wynika, że przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu może skutkować w stosunku do:
pracownika naukowego – rozwiązaniem stosunku pracy bez zachowania okresu wypowiedzenia [art. 126 pkt 3 PSW] oraz odpowiedzialnością dyscyplinarną [art. 144 ust. 3 PSW];
studenta – odpowiedzialnością dyscyplinarną: zgodnie z art. 214 ust. 4 PSW „w razie podejrzenia popełnienia przez studenta czynu polegającego na przypisaniu sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu rektor niezwłocznie poleca przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego” [art. 214 ust. 4 PSW]. Z art. 214 ust. 5 PSW wynika, że jeżeli popełnienie tego czynu jest uzasadnione, rektor (oprócz polecenia przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego) może jednocześnie zawiesić studenta w prawach studenta do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną. Odpowiedzialność dyscyplinarna studenta w przypadku popełnienia plagiatu może skutkować np. karą nagany, a nawet odebraniem tytułu zawodowego (licencjata, magistra, inżyniera), jeżeli praca stanowiąca podstawę nadania tego tytułu okazała się plagiatem. Zgodnie z art. 193 PSW „organ właściwy, w drodze decyzji, stwierdza nieważność postępowania w sprawie nadania tytułu zawodowego, jeżeli w pracy stanowiącej podstawę nadania tytułu zawodowego osoba ubiegająca się o ten tytuł przypisała sobie autorstwo istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego”. Jednocześnie z art. 214 ust. 6 PSW wynika, że jeżeli w wyniku postępowania wyjaśniającego zebrany materiał potwierdzi popełnienie plagiatu, rektor wstrzymuje postępowanie o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz ma obowiązek złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Ponadto należy zaznaczyć, że art. 217 PSW stanowi, iż nie stosuje się przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta, któremu zarzuca się popełnienie plagiatu.
Na podstawie art. 144 ust. 3 pkt 1-5 PSW rzecznik dyscyplinarny wszczyna postępowanie wyjaśniające z urzędu w przypadku, gdy nauczycielowi akademickiemu zarzuca się popełnienie czynu polegającego na:
„1) przywłaszczeniu sobie autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania;
2) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania;
3) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego artystycznego wykonania albo publicznym zniekształceniu takiego utworu, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania;
4) naruszeniu cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych w inny sposób;
5) sfałszowaniu badań lub wyników badań naukowych lub dokonaniu innego oszustwa naukowego”.
Plagiat i autoplagiat w działalności naukowej – wybrane aspekty
Z plagiatem pracy naukowej mamy do czynienia w przypadku, gdy dana praca zawiera podobne do oryginału: treść, formę, wnioski albo argumentację, które to zapożyczenia nie zawierają odniesienia do ich autorów, np. w postaci przypisów [Marciniak i Marciniak, Plagiat prac naukowych…]. Jednocześnie „za plagiatora dzieła naukowego powinien być uznany ten, kto przejmuje »jądro« cudzej pracy i podaje się za jej autora. Wszystkie pozostałe przypadki przejęcia można co najwyżej zakwalifikować jako naruszenie reguł poprawnego cytowania” [Gadek-Giesen, Plagiat dzieł naukowych…].
Stosownie do treści art. 167a ust. 4 PSW „uczelnia jest obowiązana do sprawdzania pisemnych prac dyplomowych przed egzaminem dyplomowym z wykorzystaniem programów antyplagiatowych współpracujących z ogólnopolskim repozytorium pisemnych prac dyplomowych”. Sam przepis należy ocenić pozytywnie, ale pewne wątpliwości budzi niekonsekwencja ustawodawcy w posługiwaniu się pojęciami w obrębie tego samego artykułu, tj. 167a. W ust. 3 stwierdza się, że pracę dyplomową może stanowić w szczególności praca pisemna, opublikowany artykuł, praca projektowa czy też praca konstrukcyjna, technologiczna bądź artystyczna. Natomiast sformułowany przez ustawodawcę obowiązek sprawdzania prac dyplomowych pod kątem plagiatu dotyczy wyłącznie pisemnych prac dyplomowych, a przecież może mieć miejsce także przy powstawaniu pracy dyplomowej w innych formach [Izdebski i Zieliński, Komentarz do art.167(a)…]. „To, że utworzone zostało repozytorium tylko pisemnych prac dyplomowych, nie powinno uzasadniać wyłączenia z obowiązku sprawdzania pod kątem plagiatu innych form pracy dyplomowej” [tamże].
Najczęściej plagiat ma miejsce wtedy, gdy student przepisuje do swojej pracy zaliczeniowej lub dyplomowej fragmenty zaczerpnięte z innych publikacji, nie powołując się na źródło i jego autora, czyli bez zastosowania cytatu albo przypisu. Z przepisów PSW wynika, że konsekwencją wykrycia plagiatu jest wycofanie danej pracy i jej unieważnienie, ponieważ nie może ona stanowić podstawy do nadania np. tytułu magistra. „Opracowanie przedstawione w przewodzie magisterskim jako praca magisterska może być uznane jako fałszywy dowód w rozumieniu art. 145 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego” [wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
z 22 grudnia 1999 r., sygn. akt I SA 841/99, LEX nr 46272].
W odniesieniu do nauczycieli akademickich, jak zostało wskazane powyżej, zgodnie z art. 144 ust. 3 PSW, rzecznik dyscyplinarny wszczyna z urzędu postępowanie wyjaśniające w przypadku, gdy nauczycielowi akademickiemu zarzuca się popełnienie czynu polegającego m.in. na przywłaszczeniu sobie autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania bądź też w przypadku naruszenia cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych w inny sposób. Ponadto, stosownie do treści art. 29 ust. 1 Ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z 14 marca 2003 r. [tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 882], w postępowaniach dotyczących nadania stopnia doktora i doktora habilitowanego albo tytułu profesora w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Zgodnie z ust. 2 tego artykułu przesłankami do wznowienia postępowania o nadanie stopni naukowych mogą być, oprócz wymienionych w kodeksie postępowania administracyjnego, ujawnione okoliczności wskazujące na to, że stopień naukowy został nadany na podstawie dorobku powstałego z naruszeniem prawa, w tym praw autorskich lub dobrych obyczajów w nauce.
Problem plagiatu jest również poruszany w aktach prawnych Unii Europejskiej. W Europejskiej Karcie Naukowca w odniesieniu do „Ogólnych zasad i wymagań obowiązujących naukowców”, w punkcie „Odpowiedzialność zawodowa”, stwierdza się, że naukowcy powinni czynić wszelkie możliwe starania, by zagwarantować, że ich badania mają znaczenie dla społeczeństwa i nie powielają przeprowadzonych wcześniej i w innym miejscu badań [Zalecenie Komisji]. „Naukowcy nie mogą dopuścić się plagiatu w jakiejkolwiek formie i muszą przestrzegać zasady poszanowania praw własności intelektualnej oraz wspólnej własności danych w przypadku badań prowadzonych we współpracy z opiekunem/opiekunami i/lub innymi naukowcami. Konieczność potwierdzenia nowych obserwacji przez wykazanie, że eksperymenty są powtarzalne, nie będzie uznawana za plagiat, pod warunkiem że w sposób wyraźny przytoczono dane, które mają być potwierdzone” [tamże].
W kontekście społeczności akademickiej należy również wspomnieć o zjawisku autoplagiatu. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że autoplagiat nie jest rodzajem plagiatu, choć zbieżność tych terminów może być myląca. W przypadku plagiatu dana osoba, wykorzystując cudzy utwór, podaje się za jego autora, a tym samym narusza jego osobiste prawa autorskie. Z uwagi na to, że to właśnie autor zawsze jest właścicielem osobistych praw autorskich do utworu, autoplagiat nie może tych praw naruszać. W przeciwieństwie do plagiatu problem autoplagiatu nie został uregulowany expressis verbis w przepisach prawa. Nie ma również powszechnie przyjętej, jednolitej definicji autoplagiatu, ale jego popełnienie zawsze oceniane jest negatywnie. W Wytycznych Europejskiego Stowarzyszenia Redaktorów Naukowych dla autorów i tłumaczy artykułów naukowych publikowanych w języku angielskim wskazuje się, że w warstwie merytorycznej danego tekstu należy wyraźnie odróżnić oryginalne wyniki i hipotezy od swoich wcześniejszych publikacji oraz podać wszystkie źródła, a zaniechując tego obowiązku, autor dopuszcza się autoplagiatu [za: Sieńczyło-Chlabicz i Banasiuk, Pojęcie i istota…, s. 10-11].
Autoplagiat jest zjawiskiem występującym zarówno w środowisku studentów, jak i nauczycieli akademickich. W przypadku studentów polega najczęściej na kilkakrotnym oddawaniu jednego tekstu jako pracy zaliczeniowej na potrzeby różnych przedmiotów. Natomiast w odniesieniu do nauczycieli akademickich sprowadza się do kopiowania tych samych fragmentów napisanych przez siebie tekstów oraz ich opublikowania po raz kolejny pod zmienionym bądź zupełnie innym tytułem
[zob. Gromkowska-Melosik, Ściągi, plagiaty…]. Należy mieć na uwadze, że istnieją sytuacje, które nie będą stanowiły autoplagiatu, np. wydanie przez tego samego wydawcę kolejnego komentarza do UoPA, w którym autorzy zmienili część poglądów lub je uaktualnili w związku z nowelizacją aktu prawnego lub zmianą stanu prawnego.
Ponadto odpowiednie regulacje związane z popełnieniem autoplagiatu mogą zostać przewidziane w regulaminach uniwersyteckich albo kodeksach etycznych. Mimo iż w dyskursie publicznym autoplagiat częściej jest problemem etycznym, a nie prawnym, może jednak naruszać przepisy prawne w sytuacji, gdy:
autor popełnia go, zwiększając sztucznie objętość swojego dorobku, od którego zależy np. uzyskanie tytułu zawodowego i/lub awans naukowy,
autor wcześniej zbył majątkowe prawa autorskie do danego utworu, w związku z czym ponowne wykorzystanie tego utworu bądź jego fragmentów może naruszać majątkowe prawa autorskie podmiotu, który je nabył (np. wydawcy).
Należy mieć również na uwadze, że zgodnie z art. 126 ust 3 pkt b PSW rektor uczelni może rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia w przypadku popełnienia przez nauczyciela akademickiego „innego oszustwa naukowego stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem komisji dyscyplinarnej”. Należy zaś zgodzić się z poglądami doktryny, iż działanie „polegające na świadomym recypowaniu własnej twórczości naukowej do kolejnych publikowanych utworów – w celu powiększenia dorobku naukowego oraz wprowadzenia w błąd i stworzenia wrażenia wydania dzieła po raz pierwszy – można zakwalifikować jako czyn stanowiący oszustwo naukowe”
[Sieńczyło-Chlabicz i Banasiuk, Pojęcie i istota…, s. 13]. Przykładowo, w wyroku
z 11 lipca 2008 r. w sprawie, w której pracownik naukowy zaskarżył decyzję Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów Naukowych odmawiającą przedstawienia go do tytułu naukowego profesora, Sąd Najwyższy podtrzymał tę decyzję, przyznając rację recenzentom, którzy wykazali braki znaczniejszych osiągnięć naukowych skarżącego w przedstawionej przez niego dokumentacji, która de facto wprowadzała odbiorcę w błąd, zaś taki czyn określono mianem „posthabilitacyjnego autoplagiatu” [zob. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 11 lipca 2008 r., sygn. akt I OSK 363/08, LEX nr 493029].
Podsumowanie
Warto pamiętać, że czerpanie inspiracji z istniejących już utworów jest dozwolone, ale pod warunkiem nieprzekraczania granic inspiracji oraz dozwolonego cytatu, tak aby nie być narażonym na popełnienie plagiatu. Przepisy aktualnie obowiązującej UoPA co do zasady zapewniają wystarczającą ochronę autora i jego utworu. Należy pamiętać, że dozwolony użytek, zarówno prywatny, jak i publiczny, stanowi istotne ograniczenie praw twórcy, dlatego przepisy w tym zakresie nie powinny być interpretowane rozszerzająco. Niewątpliwie zmiany wymaga art. 23 ust. 2 UoPA z uwagi na to, że sformułowanie „pojedynczych egzemplarzy utworu” jest niejednoznaczne, a także nie obejmuje wszystkich utworów mogących być przedmiotem prawa autorskiego. Najważniejszym wyzwaniem wydaje się dostosowanie prawa autorskiego do cyfrowej rzeczywistości i rozwijających się technologii informatycznych, zwłaszcza że coraz więcej naruszeń w tym zakresie odnotować można w internecie. Należałoby również zastanowić się nad utworzeniem sądu wyspecjalizowanego w sprawach z zakresu prawa autorskiego i własności intelektualnej.
Trzy rodzaje odpowiedzialności wynikające z popełnienia plagiatu obrazuje załączone zestawienie: